Diyarbakır Ulu Camii yapı topluluğu mimari değerlendirmesi
Building complex of Diyarbakır Great Mosque an architectural assessment
- Tez No: 950276
- Danışmanlar: PROF. DR. NERMİN ŞAMAN DOĞAN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Sanat Tarihi, Art History
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Hacettepe Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Sanat Tarihi Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 926
Özet
Kuzey Mezopotamya'nın önemli kentlerinden biri olan Diyarbakır'da sayısız medeniyetin izlerine rastlamak mümkündür. Çeşitli kültürlerin hatırasını yazıtları ile yaşatan kentin kuşkusuz en dikkat çeken eseri Diyarbakır Ulu Camii'dir. Sur içinde, Dağ Kapı'nın güneyinde, Hasan Paşa Hanı'nın batısında yer alan eser güneyde büyük bir harim, doğu ve batıda iki katlı mimari cepheler kuzeyde ise mescid ve medrese ile bir yapı topluluğu şeklindedir. Yapı topluluğunda Büyük Selçuklu, Suriye Selçuklu, Irak Selçuklu, İnaloğlu-Nisanoğlu, Artuklu, Anadolu Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı devrine ait çok sayıda yazıtla karşılaşıyoruz. Daha önceki çalışmalarda yer almış olan yazıtlar tarafımızdan tekrar değerlendirilmiş ve yeni tespitler yapılmıştır. Ayrıca kitabeler ve mimarideki mevcut izler eserin İslam dönemine ilişkin onarım ve inşa evrelerini tartışmamıza imkân sağlamıştır. İslam dönemi yazıtları dışında araştırmacıların ilgisini çeken diğer bir husus ise avlu cephelerinde ve daha çok avluda rastladığımız devşirme malzemelerden dolayı caminin bir kilise ile olan ilişkisidir. 628-629 yılında Bizans İmparatoru Heraklius'un yaptırdığı veya Mar Thoma (Toma) adlı bir kilisenin İslam fethi sonrası camiye dönüştürüldüğüne, caminin kilisenin kalıntıları üzerine veya kilisenin bulunduğu alana inşa edildiğine yönelik farklı görüşler vardır. İranlı seyyah Nasır-ı Hüsrev'in detaylı şekilde anlattığı caminin yakınında bir kilisenin bulunduğu (1046) anlaşılmaktadır. Bu çalışmada avlu cephelerindeki devşirme malzemeler incelenmiş, yapı topluluğunun bulunduğu alanda bir kilisenin varlığı ve harimin kiliseye dönüştürülmesi üzerine tartışılmıştır. Bu bağlamda alanda yer alan kilisenin konumu hakkında öneriler sunulmuş ve Hristiyan kutsal alanının İslamileştirme sürecinde yapı topluluğunda meydana gelen eklemeler ve değişimler ortaya konmuştur. Büyük Selçuklular ile başlayan bu süreç devşirme malzemelerin yeniden kullanımına işaret etmektedir. Ancak Diyarbakır Ulu Camii sadece bulunduğu alanın Hristiyan köklerine işaret eden devşirme malzemelerin veya İslam dönemi yazıtlarının altında gölgelenen bir ibadet mekânından çok daha fazlasını ifade etmektedir. Dönemin zaferlerini taçlandıran avlu cepheleri böylesine dar bir alanda eşine neredeyse rastlanmayacak bir hikâye anlatmaktadır. Bizans mimari malzemeleri ile İslam döneminde inşa edilen cepheler dönemin tarihi olayları üzerinden ele alınmış ve irdelenmiştir. Ayrıca avlu cephelerindeki sütunlar ve avlu cephelerinin iki katlı düzeni Kuzey Suriye'de 5-6. yüzyıla tarihlenen kiliselerin apsis cepheleri üzerinden tartışılmıştır. Anahtar Sözcükler Diyarbakır, Ulu Camii, Mimari Değerlendirme, Kitabeler, Kilise, Devşirme
Özet (Çeviri)
It is possible to come across traces of numerous civilizations in Diyarbakır, one of the important cities of Northern Mesopotamia. The most striking work of the city is undoubtedly the Diyarbakır Grand Mosque, which keeps the memories of various cultures alive with its inscriptions. The work, located within the city walls, south of Dag Gate and west of Hasan Pasha Inn, consists of a large prayer room in the south, two-story architectural facades in the east and west, and a mosque and a madrasah in the north. In the building complex, we encounter many inscriptions from the Great Seljuk, Syrian Seljuk, Iraqi Seljuk, İnaloglu-Nisanoglu, Artuqid, Anatolian Seljuk, Aqqoyunlu, and Ottoman periods. We re-evaluated the inscriptions included in previous studies and made new findings. In addition, the existing traces in the architecture and inscriptions allowed us to discuss the repair and construction phases of the work related to the Islamic period. Another issue that attracts researchers' attention, apart from the Islamic period inscriptions, is the mosque's relationship with a church, due to the spolia materials we come across on the courtyard facades and more so in the courtyard. There are different views that a church built by the Byzantine Emperor Heraclius in 628-629 or another church (Mar Thoma) was converted into a mosque after the Islamic conquest, or that the mosque was built on the ruins of the church or on the site where the church was located. The Iranian traveler Nasir Khusraw (1046) described a church near the mosque in detail. In this study, the spolia materials on the courtyard facades were examined, and the existence of a church in the area where the complex was located, as well as the conversion of the mosque into a church, were discussed. In this context, suggestions were made about the location of the church in the area, and the additions and changes that occurred in the complex during the Islamization process of the Christian sacred area were revealed. This process, which originated with the Great Seljuks, highlights the reuse of spolia materials. However, the Diyarbakır Grand Mosque is much more than just a place of worship, overshadowed by spolia materials or Islamic period inscriptions that point to the Christian roots of the area in which it is located. The courtyard facades, which crown the victories of the period, tell a story that is almost uncommon in such a narrow area. We examined the facades constructed during the Islamic period, incorporating Byzantine architectural elements, in light of the historical events of the time. Additionally, the columns on the courtyard facades and the two-storey layout of the courtyard facades were discussed concerning the apse facades of churches dating back to the 5th-6th centuries in Northern Syria. Keywords Diyarbakır, Grand Mosque, Architectural Assessment, Inscriptions, Church, Spolia
Benzer Tezler
- Diyarbakır Şeyh Safa (İparlı) Camii yapı topluluğu
Diyarbakir Sheikh Safa (İparli) Mosque collection
SONGÜL BAROTCU
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
Sanat TarihiHacettepe ÜniversitesiSanat Tarihi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. NERMİN ŞAMAN DOĞAN
- Diyarbakır Suriçi'ndeki camilerin yapay aydınlatma düzenlerinin incelenmesi
Investigation of artificial lighting arrangement of mosque in Diyarbakir Suriçi
ÇİĞDEM GÖRDÜK KARACA
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
MimarlıkYıldız Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. LEYLA ÖZTÜRK
- Diyarbakır ilçelerindeki ulu camiler
Ulu mosques in Diyarbakır districts
LEYLA YILDIZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
Sanat TarihiDicle Üniversitesiİslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. OKTAY BOZAN
- Diyarbakır Parlı Safa Camii çinilerinin korumaya yönelik arkeometrik yöntemlerle incelenmesi
Investigation of tiles from Parlı Safa Mosque (Diyarbakir, Turkey) by means of archaeometric methods for conservation
DURSUN YILDIZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
ArkeometriBatman ÜniversitesiArkeometri Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ MURAT BAYAZİT
- Diyarbakır Ulu Cami'de yer altında gömülü olduğu düşünülen arkeolojik yapıların elektrik yöntemle araştırılması
Determining the location of archeological structures in Diyarbakir Great Mosque by using electric method
NİHAN FETTAHOĞLU
Yüksek Lisans
Türkçe
2012
Jeofizik MühendisliğiSakarya ÜniversitesiJeofizik Mühendisliği Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. CAN KARAVUL