Dünyada ve osmanlı imparatorluğu'nda meteorolojinin kurumsallaşması: amelî ve tatbîkî meteoroloji üzerine bir inceleme
The institutionalization of meteorology in the world and the ottoman empire: an analysis of amelî ve tatbîkî meteoroloji
- Tez No: 954332
- Danışmanlar: DOÇ. DR. HASAN KARATAŞ
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Bilim ve Teknoloji, Tarih, Science and Technology, History
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İstanbul Teknik Üniversitesi
- Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Bilim ve Teknoloji Tarihi Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 213
Özet
Bu tez, meteorolojinin bilimsel bir disiplin olarak geçirdiği evrimi hem küresel ölçekte hem de Osmanlı Devleti bağlamında incelemeyi amaçlamakta; Osmanlı'daki erken ve giderek artan ilgiyi ortaya koyarak merkez-çevre ikiliğine dayalı basitleştirilmiş modellere eleştirel bir yaklaşım sunmaktadır. Çalışma dört ana bölümde yapılandırılmış olup, tarihsel gelişim çizgisi içinde meteorolojik bilginin dönüşümünü ve Osmanlı'da bu sürece verilen tepkileri karşılaştırmalı biçimde ele almaktadır . İlk bölümde, meteorolojinin XVIII. yüzyıl öncesindeki gelişimi değerlendirilmiş, Aristoteles öncesi doğa felsefeleriyle başlayan süreç, Aristoteles'in Meteorologica adlı eseriyle bilimsel temeller kazanması açısından ele alınmıştır. Ardından, Aristoteles sonrası dönem ve deneysel yöntemin ortaya çıkışıyla birlikte meteorolojik olayların gözleme dayalı açıklanmaya başlanması aktarılmıştır. Termometre, barometre gibi meteorolojik aletlerin icadı ise modern meteorolojinin temellerinin atıldığı ikinci aşamayı oluşturmuştur. İkinci bölümde, XIX. ve XX. yüzyılda meteoroloji biliminin kurumsallaşması üzerinde durulmuştur. Bu dönemde Avrupa'da kurulan meteoroloji kurumlarının işleyişi ve özellikle uluslararası meteoroloji kongrelerinin bilgi paylaşımı, veri standardizasyonu ve iş birliği açısından önemi incelenmiştir. Bu gelişmelerin, bilimin sınırları aşan bir koordinasyon alanı hâline gelmesinde oynadığı rol vurgulanmıştır. Üçüncü bölüm, meteoroloji biliminin Osmanlı Devleti'ndeki gelişimini konu almaktadır. Osmanlı'da meteorolojiye olan ilginin Fatih Sultan Mehmed dönemine kadar dayandığı, ancak bilimsel ve kurumsal düzeye geçişin özellikle Tanzimat sonrası dönemde ivme kazandığı ortaya konmuştur. Rasathaneler, çeviri faaliyetleri, modern meteorolojik gözlemler ve uluslararası bağlantılar gibi konular Osmanlı'nın bu alandaki çabalarının örneklerini sunmaktadır. Son bölümde ise Ahmet Tevfik Göymen'in Amelî ve Tatbîkî Meteoroloji adlı eseri ele alınmıştır. Bu eser, hem Cumhuriyet'in ilk yıllarında meteoroloji biliminin Türkçede kurumsallaşmasına önemli bir katkı sağlamış, hem de modern meteorolojik bilginin eğitim sistemine entegrasyonunda önemli bir kaynak işlevi görmüştür. Eserin içerik yapısı, kaynakları ve dönemin meteoroloji anlayışına katkısı detaylı olarak analiz edilmiştir. Bu çalışma, meteoroloji biliminin doğuşundan modernleşmesine kadar geçen süreci tarihsel bir çerçevede sunarken, Osmanlı Devleti'nin bu sürece nasıl dâhil olduğunu da gözler önüne sermektedir. Böylece, bilim tarihine ve Osmanlı modernleşme tarihine önemli bir katkı sağlanması hedeflenmiştir.
Özet (Çeviri)
This thesis explores the historical development of meteorology as a scientific discipline, with a particular focus on its evolution both globally and within the context of the Ottoman Empire. The study investigates how meteorology transitioned from speculative natural philosophy into an empirical science grounded in observation and experimentation , and how this transformation intersected with local intellectual traditions and state-led modernization efforts in the Ottoman world. A key focus is the analysis of Amelî ve Tatbîkî Meteoroloji, a foundational Turkish textbook authored by Ahmet Tevfik Göymen in the early Republican era, which stands as a landmark in the institutional and educational advancement of meteorological science in Türkiye. The first section of the thesis outlines the emergence of meteorological thinking in ancient times. Long before meteorology became a science in the modern sense, early civilizations sought to understand and interpret atmospheric phenomena. The pre-Aristotelian period was characterized by a blend of empirical observation, mythology, and philosophical speculation. Thinkers such as Thales and Anaximander made initial attempts to explain natural phenomena through rational means. However, it was with Aristotle's seminal work Meteorologica that meteorology was systematized into a coherent field of inquiry. In this treatise, Aristotle attempted to explain weather phenomena in terms of elemental transformations, offering an early naturalistic framework for understanding the atmosphere. This text maintained its influence throughout the medieval and early modern periods, particularly within both Islamic and Christian scholarly traditions. The post-Aristotelian period witnessed slow but crucial developments in natural philosophy and scientific instrumentation. The rediscovery of Aristotelian thought in the Islamic Golden Age and later in medieval Europe preserved and transmitted meteorological knowledge across centuries. However, the real transformation came with the Scientific Revolution in the 17th century. With the emergence of new scientific paradigms based on experimentation and mathematical modeling, meteorology began to acquire a more precise and empirical character. The invention of meteorological instruments such as the thermometer (Galileo Galilei, Santorio Santorio), the barometer (Evangelista Torricelli), and the hygrometer allowed scientists to measure and record atmospheric variables accurately. These tools marked a fundamental turning point, enabling meteorological observations to be replicated and standardized. In the 18th and 19th centuries, meteorology continued to develop through the establishment of observatories and scientific institutions across Europe. During this period, the need for accurate weather forecasting, especially in relation to agriculture, military strategy, and maritime navigation - spurred governments to invest in systematic meteorological studies. By the 19th century, national meteorological services were established in countries such as France, Germany, and the United Kingdom. The foundation of international meteorological congresses in the latter part of the century facilitated the global exchange of data, the creation of standardized methodologies, and collaborative forecasting efforts. These congresses and the subsequent founding of the International Meteorological Organization (IMO) represented major steps toward the professionalization and globalization of meteorology as a discipline. The Ottoman Empire, although often portrayed as scientifically peripheral in Western historiography, also engaged with meteorological knowledge. The thesis challenges simplistic center-periphery models by documenting the early and evolving interest in meteorology within the Ottoman context. The process began in the era of Sultan Mehmed II, who fostered the translation and compilation of scientific works. However, it gained momentum during the Tanzimat reforms and continued into the Hamidian period, when the state sought to modernize its educational and administrative structures. The establishment of observatories such as the Rasathane-i Amire and the inclusion of meteorology in educational curricula illustrate how Ottoman elites attempted to adapt Western scientific innovations to local needs. Crucially, the Ottoman state did not merely import Western science passively but engaged with it selectively and strategically. The participation of Ottoman officials and scholars in international scientific congresses, though limited, demonstrates a desire to be part of the global scientific community. The adaptation and indigenization of meteorological knowledge occurred through translations, textbooks, and localized research. This historical engagement paved the way for developments in the early Republic. In the final section, the thesis analyzes Amelî ve Tatbîkî Meteoroloji, written by Ahmet Tevfik Göymen - a key figure in Turkish meteorological science. Published during the formative years of the Republic, this textbook aimed to fill a significant gap in meteorological education in Turkish. It presents a synthesis of classical meteorological theories and contemporary scientific understanding, providing detailed explanations of atmospheric processes, the use of instruments, and the importance of meteorology for agriculture and daily life. The book reflects the early Republican agenda of educational modernization, science popularization, and nation-building. Through a detailed examination of its structure, content, and sources, the study reveals that Amelî ve Tatbîkî Meteoroloji serves as both a scientific and cultural document. It reflects the state's commitment to developing technical knowledge in the Turkish language and demonstrates how Ottoman-era intellectual legacies merged with Republican ideals. The textbook not only instructed new generations of scientists but also symbolized the transition from a multi-lingual imperial scientific tradition to a unified, modern national science. In conclusion, this thesis makes a meaningful contribution to the historiography of science by presenting a detailed and multidimensional account of how meteorology emerged, evolved, and eventually consolidated as a scientific discipline in both Europe and the Ottoman Empire. By tracing its transformation from speculative philosophy to an empirically grounded science, the study sheds light on the broader dynamics that shaped the production of scientific knowledge. It underscores the close relationship between scientific advancement, the modernization of state institutions, and reforms in education, demonstrating that science developed in tandem with broader societal transformations. By situating Amelî ve Tatbîkî Meteoroloji - a key scientific text from the early Turkish Republic- within this larger historical narrative, the thesis highlights how efforts in scientific translation, education, and dissemination played a crucial role in integrating global knowledge into national frameworks. Ultimately, the study argues that scientific disciplines are not merely transferred across borders, but are also reinterpreted, reshaped, and recontextualized according to local needs, languages, and ideologies - thus playing an active role in shaping the global landscape of science.
Benzer Tezler
- Beyoğlu İstiklal Caddesi 19. yüzyıl apartmanlarının Avrupa konut kültürü içinde değerlendirilmesi
Surveying of Beyoglu Istiklal Caddesi 19. century apartments in European dwelling culture
ELİFNUR TANDAÇGÜNEŞ
Yüksek Lisans
Türkçe
2014
MimarlıkYıldız Teknik ÜniversitesiMimarlık Tarihi Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. ZAFER SAĞDIÇ
- 'Lazzaretto'dan 'Tahaffuzhâne'ye arşiv belgeleri ışığında Venedik Cumhuriyeti ve Osmanlı İmparatorluğu'nda karantina yapıları
From 'Lazzaretto' to 'Tahaffuzhâne' quarantine buildings in the Venice Republic and the Ottoman Empire in the light of archival documents
DİDEM İŞLER
Doktora
Türkçe
2023
Sanat TarihiAnkara ÜniversitesiSanat Tarihi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ZİYA KENAN BİLİCİ
- Batı seyahatnamelerine göre XIX. yüzyılın Osmanlı toplumunda kadın ve aile
According to European tavelling books, the Ottoman women and the the family in 19. th century
NİMET ŞAHİN
Yüksek Lisans
Türkçe
2007
Eğitim ve ÖğretimAnkara ÜniversitesiEğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. İSMAİL DOĞAN
- Osmanlı İmparatorluğu'nda turizm (1850-1923)
Tourism in the Ottoman Empire (1850-1923)
ÖZGÜN FORLAR YAZICI
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
TarihHacettepe ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MEHMET VELİ SEYİTDANLIOĞLU
- Avrupa'da 1830 ve 1848 ihtilalleri ile pekişen liberalizm, sosyalizm ve miiliyetçilik akımlarının Osmanlı İmparatorluğu'na etkileri
Influence on the Ottoman Empire of liberalism, socialism and nationalism which were strengthened after the 1830 and 1848 revolutions in Europe
GÜLGÜN YONCA TÜRKÖZÜ