Türkiye türkçesinde 'Bir' sözcüğünün eş dizimlilik örüntüsü
Collocational patterns of the word 'Bir' in Turkish
- Tez No: 964036
- Danışmanlar: PROF. DR. NİHAL ÇALIŞKAN
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Dilbilim, Linguistics
- Anahtar Kelimeler: çok sözcüklü birimler, eş dizimlilik, metin birimler, sözcüksel birimler, söz dizimsel birimler, collocations, discourse units, lexical units, multi-word units, syntactic units
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 263
Özet
Bu çalışma, çağdaş Türkçede en yüksek kullanım sıklığına sahip sözcük olan“bir”in eş dizimsel örüntülerini, TUD 3.0 sürümünden elde edilen veriler ışığında incelemektedir. Derlem temelli yazılımlar aracılığıyla sunulan sözcük sıklığı, bağlam içi kullanım ve eş dizimlilik analizleri; biçim birimsel diziler, söz dizimsel kalıplar ve işlevsel birimlerin çözümlenmesine olanak tanımaktadır. Bu bağlamda, 2003 yılında yayımlanan ilk kapsamlı Türkçe sıklık sözlüğü ile 2017'de Aksan ve arkadaşları tarafından hazırlanan A Frequency Dictionary of Turkish çalışmaları, işlevsel sözcüklerin yüksek frekanslı doğasına dikkat çekmiş ve“bir”sözcüğünün Türkçede en sık rastlanan sözcük olduğunu ortaya koymuştur. TUD verilerine göre“bir”sözcüğü 4.971 metinde toplam 1.332.821 kez kullanılmıştır. Araştırmada,“bir”in bağlam içindeki kullanım biçimleri, TUD 3.0 çevrim içi sürümünde sağ ve sol yönelimli eş dizimlilikleri temel alınarak analiz edilmiştir. Derlemden log-likelihood istatistiğine göre sıralanmış ilk 2.500 eş dizimli sözcük incelenmiş; bu sözcükler yönelime (sağ/sol) göre tasnif edilerek toplamda 2.176 sağ, 969 sol yönelimli ve 45 boş eş dizimlilik biçimi tanımlanmıştır. Söz konusu eş dizimliler, öncelikle sözcük türlerine, ardından aldıkları çekim ve yapım eklerine göre alt başlıklarda sınıflandırılmıştır. İzleyen aşamada eş dizimli birimler, üretkenlik ve bağlama duyarlılık ölçütleri doğrultusunda“dinamik”ve“durağan”yapılar olarak iki gruba ayrılmıştır. Dinamik yapılar, bağlam içinde değişkenlik gösteren, üretken ve geçici kombinasyonları ifade ederken; durağan yapılar kalıplaşmış, sabit ve çoğunlukla deyim, kalıp söz ya da birleşik fiil niteliği taşıyan dil birimleridir. Durağan yapıların belirlenmesinde TDK Sözlüğü'ndeki sınıflandırmalardan ve Çalışkan'ın (2020) söz dizimsel, biçim birimsel ve söylem düzeyli birimlere dayalı tipolojisinden yararlanılmıştır. Elde edilen bulgular,“bir”sözcüğünün yüksek frekansının yalnızca işlevsel yönüyle değil, aynı zamanda çok sayıda kalıplaşmış yapı içinde yer almasıyla da ilişkili olduğunu göstermektedir. Bu durum, Türkçede eş dizimsel örüntülerin hem sözcüksel hem de yapısal düzeyde kalıplaştığını ve dil kullanıcılarının anlam üretiminde bu yapılardan yoğun biçimde yararlandığını ortaya koymaktadır.
Özet (Çeviri)
This study investigates the collocational patterns of the most frequently used word in contemporary Turkish,“bir”(equivalent to“a/an/one”in English), based on data derived from the TNC version 3.0. Corpus-based software provides essential tools for analyzing word frequency, contextual usage, and collocation structures, thereby enabling research in morphological sequencing, syntactic patterns, and functional lexical units. Earlier contributions, such as the first comprehensive frequency dictionary of Turkish (2003) and Aksan et al.'s A Frequency Dictionary of Turkish (2017), have demonstrated the prominence of function words, with“bir”identified as the most frequently occurring lexical item, appearing 1,332,821 times across 4,971 texts in the TNC. The present analysis examines the leftward and rightward collocates of“bir”using the TNC 3.0 online interface. The top 2,500 collocates were extracted based on log-likelihood statistics and classified by directional co-occurrence. The study identifies 2,176 rightward, 969 leftward, and 45 null collocational items. These collocates were first categorized by part of speech, then further grouped by their inflectional and derivational morphology. Subsequently, collocational structures were classified as either“dynamic”or“frozen”based on their productivity and contextual variability. Dynamic units represent productive, flexible combinations that adapt to varying discourse contexts, while frozen structures refer to lexicalized and stable expressions—often corresponding to idioms, formulaic phrases, or compound verbs. The classification of frozen expressions draws on both the TDK (Turkish Language Association) Dictionary and Çalışkan's (2020) typology, which distinguishes between morphological, lexical, syntactic, and discourse-level units. The findings reveal that the high frequency of“bir”is attributable not only to its grammatical function but also to its participation in numerous collocational and semi-fixed constructions. These results demonstrate that collocational patterning in Turkish reflects a high degree of lexical and structural conventionalization, which speakers draw upon to construct meaning in both spoken and written discourse.
Benzer Tezler
- Türkiye Türkçesinde isimlerin fiillerle kurduğu eşdizimler (A-h maddeleri örneği)
Collocations that nouns form with verbs in Turkish (Examples of a-h items)
HACER SELÇUK
Yüksek Lisans
Türkçe
2020
Türk Dili ve EdebiyatıOndokuz Mayıs ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. NUH DOĞAN
- Türkiye Türkçesinde fiil çatılarının işlevsel özellikleri
The functional characteristics of verb infixes in Turkey Turkish
ZEYNEP KOCA
Yüksek Lisans
Türkçe
2004
Türk Dili ve EdebiyatıErciyes ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. NEVZAT ÖZKAN
- 'Altay Halk Masalları' eseri ve Altay Türkçesinde isim kategorisi (İnceleme-metin-transkripsiyon-isim indeksi)
'Folk Tails of Altai' and a name category in Altai Turkish (Thesis-text-transcription-name index)
NURDAN DURALI
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
Türk Dili ve EdebiyatıAdnan Menderes ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AHMAD NAHMADOV
- Özbek Türkçesinde isimden isim yapım ekleri
Noun-to-noun formation suffixes in Uzbek Turkish
HAZAL AKÇAY ULUSOY
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
DilbilimAfyon Kocatepe ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. TUNA BEŞEN DELİCE
- Anlambilim açısından eski Uygurca şiirler
Old Uighur poems in terms of semantics
NURDAN BESLİ
Doktora
Türkçe
2019
DilbilimAnkara Yıldırım Beyazıt ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FUNDA TOPRAK