Hareket algısı-bilişsel zaman etkileşimi: Hareketle ilişkili uyaranların zaman algısı ve hareket yönünün zihinsel zaman çizgisi ile etkileşiminin etkileri
Motion perception- cognitive time interaction: Time perception of motion-related stimuli and effects of the interaction of motion direction with mental time line
- Tez No: 967033
- Danışmanlar: PROF. DR. SEVTAP CİNAN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Psikoloji, Psychology
- Anahtar Kelimeler: Zaman, zaman algısı, zamanın uzamsal temsili, zihinsel zaman çizgisi, hareket yönü, hareket algısı, Time, time perception, spatial representation of time, mental timeline, motion direction, motion perception
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İstanbul Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Psikoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 199
Özet
İnsan için hareket, yalnızca fiziksel eylemlerle sınırlı değildir; çevreyi algılamada, mekânsal farkındalık geliştirmede, karar alma ve eylem planlama süreçlerinde temel bir bilişsel rol üstlenmektedir. Dolayısıyla hareket, yalnızca bedensel bir etkinlik değil; algı, bellek ve karar süreçleriyle etkileşim içinde olan temel bir bilişsel işlevdir (Morse ve Ziemke, 2009; Witt ve Proffitt, 2008). Bu nedenle, zaman deneyiminin hareketle ilişkili süreçler çerçevesinde ele alınmasının, literatüre hem kuramsal hem de deneysel bulgular açısından önemli katkılar sağlayacağı düşünülmüştür. Bu tezde, hareket bağlamında zaman deneyimi, zamanın iki temel bilişsel boyutu ile ele alınmıştır; (1) zaman algısı (süre tahmini) ve (2) zihinsel zaman çizgisi (zamanın uzamsal temsili). Zaman algısına yönelik deneylerde görsel uyaranların içerdiği semantik ve eylemsel çağrışımların süre tahminleri üzerindeki etkisi incelenmiştir. Zihinsel zaman çizgisine odaklanan deneylerde ise hareket yönünün zamanın zihinsel temsiline etkisi araştırılmıştır. Bu kapsamda, zaman algısı için iki, zihinsel zaman çizgisi için ise dört deney uygulanmıştır. Zaman algısına yönelik deneylerde, hareketin süre tahminleri üzerindeki etkisi üç farklı görsel koşul ile test edilmiştir: (1) hareket illüzyonu barındıran ve barındırmayan geometrik desenler, (2) güçlü eylem çağrışımı yapan (ör. makas) ve daha zayıf çağrışım yapan (ör. koltuk) nesneler ve (3) hareket etmeyi kolaylaştıran (spor ayakkabı) ve zorlaştıran (topuklu ayakkabı) ayakkabı görselleri. Bu görsel koşullar, taşıdıkları sembolik çağrışımlar ve olası eylem ilişkileri dikkate alınarak yapılandırılmıştır. Özellikle doğada karşılığı olmayan fakat hareket illüzyonu yaratan desenlerin zaman algısı üzerindeki etkisi incelenerek, algısal hareket ile sembolik eylem çağrışımlarının zaman algısı (süre tahminleri) üzerindeki etkisi birlikte değerlendirilmiş ve literatüre özgün bir katkı sunulması amaçlanmıştır. Deney 1'de görseller Latin kare döndürme yöntemi kullanılarak farklı sürelerle sunulmuştur. Deney 2'de ise aynı yöntem, daha geniş zaman aralıklarıyla uygulanarak, görsel koşulların zaman algısı (süre tahmini) üzerindeki etkileri farklı süre ölçeklerinde incelenmiştir. Tezin ikinci odağı, zamanın zihinsel temsiline yöneliktir. Zihinsel Zaman Çizgisi (ZZÇ), zamanın belirli bir mekânsal eksen boyunca — genellikle soldan sağa veya arkadan öne — yönlü olarak zihinde temsil edilmesidir (Boroditsky, 2000; Ulrich ve Maienborn, 2010; Núñez ve Sweetser, 2006). Ayrıca, günlük dilde sıklıkla kullanılan“zaman akıp gidiyor”gibi ifadeler, zamanın hareketle ilişkili olarak kavramsallaştırıldığına işaret etmektedir. Bu kavrayış yalnızca Türkçeye özgü değildir, İngilizcede de benzer şekilde“time is flowing”ya da“time goes by”gibi ifadeler, zamanın sürekli ve yönlü bir hareket içinde zihinde tasarlandığına işaret etmektedir. Her iki dilde de kullanılan“akış”(flow) metaforu, zamanın hareket eden bir süreç olarak deneyimlendiğini ima etmektedir. Ancak bu dilsel kullanımlara rağmen literatürde hareketin etkisi, zihinsel zaman çizgisi bağlamında sistematik biçimde incelenmemiştir. Bu teorik arka plan doğrultusunda tez kapsamında gerçekleştirilen deneysel çalışmalar, zamansal ifadelerin farklı yönlerde (ekranın ortasından sola/sağa ya da öne/arkaya) hareket ettirilmesinin ve sol-sağ konumlarda sabit sunulmasının zamansal sınıflamaya etkisini incelemeyi amaçlamaktadır. Hem Deney 1'de hem de Deney 2'de, zamansal ifadenin hareket yönü ile anlamı arasındaki uyum düzeyinin (uyumlu veya uyumsuz olması), tepki süreleri üzerindeki etkisi değerlendirilmiştir. Deney 3'te, zamansal ifadeler ekranın sabit mekânsal konumlarında (ekranın sağında ve solunda) sunulmuştur. Deney 4'te, zamansal ifadeler ekranın ortasından giderek büyüyen (yakınlaşan) veya küçülen (uzaklaşan) biçimde dinamik olarak sunulmuştur. Bu sunum biçimiyle, sagittal düzlemde (ön-arka yönelimli) hareketin zamansal sınıflama tepkileri üzerindeki etkisi test edilmiştir. Sonuç olarak, bu tez çalışması hareketin zaman algısı ve zihinsel zaman çizgisi üzerindeki etkilerini ele alarak hem kuramsal tartışmaları derinleştirmeyi hem de deneysel yöntemlere yenilikçi katkılar sunmayı hedeflemektedir.
Özet (Çeviri)
For humans, motion is not limited to physical actions; it plays a fundamental cognitive role in perceiving the environment, developing spatial awareness, decision-making, and action planning. Thus, motion is not merely a bodily activity but a cognitive function that interacts with perception, memory, and decision processes (Morse & Ziemke, 2009; Witt & Proffitt, 2008). Accordingly, examining the experience of time within the framework of motion-related processes is expected to provide significant contributions both theoretically and experimentally. In this dissertation, the experience of time is addressed in relation to two fundamental cognitive dimensions: (1) time perception (duration estimation) and (2) the mental timeline (spatial representation of time). The experiments on time perception investigated the effects of semantic and action-related associations in visual stimuli on duration estimations. The experiments on the mental timeline examined the influence of motion direction on temporal representations. In total, two experiments were conducted on time perception and four experiments on the mental timeline. The experiments on time perception tested the effects of motion on duration estimations through three visual conditions: (1) geometric patterns with and without motion illusion, (2) objects with strong (e.g., scissors) and weak (e.g., chair) action associations, and (3) images of shoes that facilitate (e.g., sneakers) or hinder (e.g., high heels) movement. These categories were designed based on their symbolic associations and potential action-related features. In particular, visual stimuli creating illusory motion were employed to explore the combined effects of perceptual movement and symbolic action associations on time perception, offering a novel contribution to the literature. In Experiment 1, stimuli were presented at varying durations using the Latin square rotation method, while in Experiment 2 the same procedure was applied with longer time intervals to evaluate the influence of visual conditions on time perception across different temporal scales. The second focus of the dissertation concerns the mental representation of time. The Mental Timeline (MTL) refers to the spatially oriented representation of time along a given axis—typically left-to-right or back-to-front (Boroditsky, 2000; Ulrich & Maienborn, 2010; Núñez & Sweetser, 2006). Everyday language also reflects this conceptualization; for instance, expressions such as“zaman akıp gidiyor”in Turkish and“time flows”or“time goes by”in English highlight the metaphor of time as continuous motion. However, despite these linguistic usages, the effect of motion has not been systematically examined in the context of the mental timeline in the literature. Building on this theoretical background, the experiments in this dissertation aimed to investigate how temporal expressions, when presented with different motion directions (left/right, forward/backward) or at fixed spatial positions, affect temporal classification. In Experiments 1 and 2, the compatibility between the direction of motion and the meaning of temporal expressions (congruent vs. incongruent) was evaluated in terms of response times. In Experiment 3, temporal expressions were presented at fixed spatial positions (left and right), while in Experiment 4 they were dynamically presented as approaching (increasing in size) or receding (decreasing in size) from the center of the screen. This design enabled the examination of the effects of sagittal (front–back) motion on temporal classification responses. In conclusion, this dissertation investigates the effects of motion on both time perception and the mental timeline, aiming to deepen theoretical discussions and provide innovative methodological contributions to experimental research.
Benzer Tezler
- The interplay of prior information and motion cues in resolving visual ambiguity in agent perception
Aktör algılama sürecinde görsel belirsizliği çözmede ön bilgi ve hareket ipuçlarının etkileşimi
SENA ER ELMAS
Yüksek Lisans
İngilizce
2023
Psikolojiİhsan Doğramacı Bilkent ÜniversitesiNörobilim Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ BURCU AYŞEN ÜRGEN
- Human-space interaction in virtual landscapes
Sanal peyzajlarda insan-mekan etkileşimi
SUNA KORKMAZ
Yüksek Lisans
İngilizce
2023
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiPeyzaj Mimarlığı Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ IKHWAN KIM
- İç mekanda boyutsal algı deneyiminin sanal gerçeklik teknolojisi üzerinden irdelenmesi
Examination of size perception through virtual reality technology in interior spaces
UĞUR EFE UÇAR
Yüksek Lisans
Türkçe
2021
İç Mimari ve Dekorasyonİstanbul Teknik Üniversitesiİç Mimari Tasarım Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. ERVİN GARİP
- Yeni Cami'nin akustik açıdan performans değerlendirmesi
Evaluation of the acoustical performance of the New Mosque
EVREN YILDIRIM
Yüksek Lisans
Türkçe
2003
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. SEVTAP YILMAZ DEMİRKALE
- Criticality of the embodied mind within spatial experiences
Bedenleşen zihnin mekansal deneyimler yoluyla eleştirelliği
BİLGE CAN
Yüksek Lisans
İngilizce
2019
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. FATMA ERKÖK