Байыркы түрк (руникалык) жазма эстеликтеринин тилинин фонетикасы
Eski Türk yazıtlarının ses özellikleri
- Tez No: 614720
- Danışmanlar: YRD. DOÇ. DR. NURDİN USEEV
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: runik harfli yazıtlar, Eski Türkçe, ses bilgisi
- Yıl: 2015
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 119
Özet
Байыркы түрк (руникалык) жазма эстеликтери түркологиянын негизги изилдөө багыттарынын бири болуп эсептелет. Аталган жазма эстеликтердин тилинин фонетикасы А. фон. Габен (1941), Т. Текин (1968), А.Н. Кононов (1980), М. Эрдалдардын (2004) бул доордун грамматикасына арналган эмгектеринин ичинде колго алынган. Айрым маселелерине арналган изилдөөлөр жарык көргөн болсо да, атайын эмгектер дээрлик жок. Анткен менен, жетишерлик деңгээлде чечилбеген маселелердин саны арбын боюнча калууда. Акыркы мезгилде Тоолуу Алтай Республикасында, Кыргызстанда табылган жазма эстеликтерди да бул илимий процесске аралаштыруу зарылдыгы бар. И. В. Кормушин, Ж. Алйылмаз, Х. Ш. Усер, Н. Усеев, Р. Алимов сыяктуу окумуштуулар тарабынан кээ бир жазма эстеликтер кайрадан окулду. Ушул жагдай аты аталган жазма эстеликтердин тилинин фонетикасына кайрылып, анын жалпы тыбыштык системасына мүнөздөмө берүү аракетин көрүүбүзгө себеп болду. Диссертациялык ишибиз изилдөөнүн универсалдуу ыкмалары болуп эсептелген анализ, синтез, индукция жана дедукцияны колдонулуп, тил илиминин сыпаттама жана тарыхый-салыштырма методдорунун негизинде 5 жазылды. Тексттер С.Е. Малов, Т. Текин, И.В. Кормушин, Н. Усеев, Р. Алимов, Х.Ш. Усер сыяктуу окумуштуулардын жарыяларынан окулду. Изилдөөбүз киришүү бөлүмүнөн сырткары үч бөлүмдөн турат. Киришүү бөлүмүндө изилдөө объектибиз - Байыркы түрк (руникалык) жазма эстеликтерин изилдөө тарыхына кайрылып, фонетикасындагы актуалдуу маселелерге токтолдук. Биринчи бөлүм бул жазма эстеликтердин тыбыштык системасына арналды. Үндүүлөр жана үнсүздөрдүн сөздүн башкы, ортоңку жана аяккы позициясында орун алышынын мыйзам ченемдүүлүктөрү мисалдар менен көрсөтүлдү. Экинчи бөлүм (жазууда чагылдырылган) тыбыштык өзгөрүүлөргө, тактап айсак, окшошуу, үнсүздөрдүн үндүүгө ыңгайлашуусу, тыбыштардын жоюлуп кетиши жана кошулушу сыяктуу кубулуштарга арналды. Булар менен кошо тыбыштык алмашуулар бул бөлүмдө каралды. Үчүнчү бөлүмдө муун түзүлүшү жана басым маселеси каралды. Изилдөөбүздүн жыйынтыгында, аты аталган жазма эстеликтердин тилинде созулма үндүүлөр системалуу эмес экендиги, Орхон жана Енисей тобундагы жазма эстеликтер өз ара бир канча белгилер боюнча айырмаланары, тыбыштык системасы (өзгөчө үнсүздөр) боюнча бул доор азыркы түрк тилдеринен айырмалуу экендиги, буга карабастан аталган жазма эстеликтердин тили өнүккөн фонетикалык системага ээ экендиги аныкталды. Ачкыч сөздөр: байыркы түрк руникалык жазма эстеликтери, кыргыз тилинин тарыхы, байыркы түрк тилинин фонетикасы
Özet (Çeviri)
Eski Türk (Runik) yazıtları Türkolojinin temel araştırma konularından biridir. Bu yazıtların dilinin ses bilgisi A. von Gabain (1941), T.Tekin (1968), A.N.Kononov (1980), M.Erdal'ın (2004) bu devrin gramerine yönelik çalışmalarının içinde ele alınmıştır. Bazı konuları ile ilgili incelemeler yayınlanmış olsa da, söz konusu yazıtların dilinin ses özelliklerini bir bütün olarak ele alan çalışmaya rastlamak mümkün değildir. Son zamanlarda Dağlık Altay Cumhuriyeti'nde, Kırgızistan'da bulunan yazıtları da bu bilimsel sürece ekleme gereksinimi vardır. Yazıtların bazıları İ.V.Kormuşin, C.Alyılmaz, H.Ş.User, N.Useev, R.Alimov gibi bilim adamları tarafından tekrar okundu. Bu durum Eski Türk (Runik) yazıtlarının dilinin genel ses sistemini betimlemeye çaba göstermemize neden olmaktadır. Yüksek lisans tezimiz dil biliminin betimleme ve tarihi-karşılaştırma yöntemlerinin temelinde yazılmıştır. Metinler S.E.Malov, T.Tekin, İ.V.Kormuşin, N.Useev, R.Alimov, Hatice.Ş.User gibi bilim adamlarının yayınlarından okunmuştur. Yüksek lisans tezimiz giriş bölümü haricinde üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırma konumuz, Eski Türk yazıtlarının bulunması ve çözülmesinden 7 bahsedilmiştir. Ayrıca dilinin incelenmesinin tarihçesi üzerinde durulmuştur ve ses bilgisinin güncel sorunları tespit edilmiştir. Birinci bölüm Eski Türk yazıtlarının dilinin sesleri üzerinde durulmuştur. Ünlüler ve ünsüzlerinin kelime başı, ortası ve sonunda yer almasının özeillikleri örneklerle ortaya koyulmuştur. İkinci bölüm benzeşme, ünsüzlerin ünlülerle örtüşmesi, ses düşmesi ve ses türemesi gibi olaylara adandı. Aynı bölümde adı geçen yazıtların dilindeki ses nöbetleşmeleri de ele alınmıştır. Üçüncü bölümde hece yapısı ve vurgu konuları ele alınmıştır. Araştırmamızın sonucunda bu yazıtların dilindeki uzun ünlülerin sistemli olmadığı, Orhon ve Yenisey grubundaki yazıtları birbirinden ayıran noktaların olduğu, buna rağmen olgunlaşmış bir ses sistemine sahip olduğu, runik harfler yazıtların dilinin ünsüzleri hakkınada net bilgiler arz ederken ünlü harflerin bu özelliği taşımadığı, yazıtların ses yapısı günümüz Türk lehçelerinden farklı olduğu tespit edilmiştir.
Benzer Tezler
- Köktürkçedeki eş anlamlı ve zıt anlamlı kelimeler
Байыркы түрк тилиндеги синоним сөздөр жана антоним сөздөр
HİLMİ GÜLENAY
Yüksek Lisans
Türkçe
2013
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. TAALAYBEK ABDİYEV
- Байыркы түрк тили (VII-XIII-к.) менен кыргыз тилинин диалектилеринин ортосундагы тилдик окшоштуктар
Eski Türk dili (VII-XII y.y.) ve Kırgız dilinin ağızlarındaki dil benzerlikleri
İMAMALİEVA SABİRA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2018
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. NURDİN USEEV
- Орхон жана энесай жазма эстеликтеринин тилдик жана алфавиттик салыштырылуусу
Orhun ve Yenisey yazıtlarının dil ve alfabe açısından karşılaştırılması
ARGEN ŞABDANOV
Yüksek Lisans
Kırgızca
2022
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. NURDİN USEEV
- Кыргызстанда байыркы түрк жазмаэстеликтеринин изилдениши
Kırgızistan'da Eski Türk Yazıtlarının incelenmesi
İDİN TOKTOMAMAT KIZI
- кыргыз-түрк элдик оозекичыгармачылыгындагы каада-салтырларынын көркөм-эстетикалыкфункциясы
Başlık çevirisi yok
YELİZ KAYA