Кыргыз жана түрк тилиндеги жак маанисинин функционалдык-семантикалык алкагы
Kırgız ve Türk dilindeki şahıs anlamının işlevsel-anlamsal alanı
- Tez No: 615635
- Danışmanlar: DOÇ. DR. BURUL SAGINBAYEVA
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: şahıs kategorisi, işlevsel dilbilgisi, işlevsel-anlamsal alan, morfo-sentaks, üslüp bilimi
- Yıl: 2018
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 221
Özet
Doktora tezinde şekle önem verilen geleneksel dilbilgisi araştırmalarda şahıs kategorisi 'dile düzen, anlam verecek dil unsurlarının biri olarak tanımlanır. İşlevsel dilbilgisinde, dili farklı seviyelerde inceleyerek bir sistem içinde araştırıldığını görebiliriz. Bu çalışmada Kırgız ve Türk dili şahıs kategorisi işlevsel dilbilgisi teorisi alanında araştırmayı amaç edip, dilbilgisel anlama önem vererek geniş bir alanda incelemek ön plana çıktı. Şahısın anlamı sadece eklerin yardımıyla değil, şahıs anlamının morfolojik, sentaks açısından ve üslüp bilimi veya pronominal isimlerle belirtildiğini de ele aldık. Kırgız ve Türk dilindeki şahıs anlamın kapsayacak dil unsurları toplayarak şahıs anlamının iç özelliğini ortaya çıkardık. Bu doktora tezi giriş, üç bölüm ve sonuçtan ibarettir. 'Anlamdan şekle' yönlendiren araştırma yöntemiyle işlevsel dilbilgisi klasik dilbilgisinin temelinde araştırarak daha da geniş ve birbirine karşı olmayan sonuçları elde etmek mümkün olduğundan bahsediliyor. Bu çalışmada şahıs kategorisinin tanımları ve şahıs kategorisiyle ilgili genel dil bilimindeki kaynaklardan başka sovyet dönemindeki araştırmalarda, Kırgız ve Türk dilindeki dilbilgisel kaynaklarda gösterilen tanımlar ve örnekler yer almaktadır. Giriş bölümünde önemi, beklenen yararlar, kapsam ve sınırlılıklar, amacı, hipotezler, varsayımlar ve yöntemler hakkında bilgi verildi. Birinci bölümde semantik kavram kategorisi hakkında bilgi verilir. Dilde kavram bölümünün tanımı ve bu konu üzerinde çalışan araştırmacılar ve 'anlamdan şekle'anlayışını benimseyen işlevsel dilbilgisinin teori alanın anlatılıyor. Dilbiliminde işlevsel dilbilgisi üzerine yazılan çalışmalar hakkında bilgi verilir ve bu çalışmalardaki teori prensipleri, bilimsel işin teorik içeriğiyne bağlı gösterilmektedir. Kırgız ve Türk dilindeki şahıs anlamı işlevsel dilbilgisinin içinde incelendiğinde 'işlevsel-anlamsal alan' yöntemi, anlamsal sınıflandırmak yöntemleri, prensipleri ve kriterleri geçerli olacaktır. Bu bölümde anlamsal sınıflandırma modeli olarak işlevsel-anlamsal alan kavramı belirlendi ve sırasıyla 'merkez', 'yan', 'yakın', 'uzak' ve 'en uzak' alanlar belirlendi. İkinci bölümde Kırgız ve Türk dilindeki şahıs anlamını yansıtan dilsel birimleri morfo-sentaks ve anlam tarafından araştırmak amaç olduğu için bu bölümde morfo-sentaks ve anlamsal seviye tanımlaması ve şahıs anlamının kullanım yolları hakkında söz edilmektedir. Bu bölümün amacı işlevsel dilbilgisiyle alakalı bilimsel araştırmalarda Kırgız ve Türk dillerindeki şahıs anlamının işlevsel-anlamsal alanın belirlemektir. Üçüncü bölümde sonuç olarak işlevsel-anlamsal alan yöntemiyle I, II ve III şahısın semantik anlamını göstereceğiz. Tüm dillerde karşılaştığımız şahıs kategorisi işlevsel dilbilgisinin alanında ve işlevsel-anlamsal alan yöntemiyle araştırılıp, incelendiğinin sonucunda şahısın anlamı hakkında geniş, net ve somut sonuçlar elde ettik diyebiliriz. Sonuç bölümünde bilimsel çalışmamızın genel sonucu anlatıldı.
Özet (Çeviri)
Диссертациялык иште формага басым жасалган салттуу грамматикалык изилдөөлөрдө жак категориясы“тилге ырааттуу, маанилүү мүнөз берүүчү грамматикалык каражаттардын бири”катары сыпатталат. Фунционалдык грамматикада болсо, тилдин ар түрдүү деңгээлдеринде комплекстүү түрдө анализденип, бир система ичинде изилденгенин байкоого болот. Бул эмгекте кыргыз жана түрк тилиндеги жак категориясынын функционалдык грамматика теориясынын алкагында сыппаттоону максат кылып, грамматикалык мааниге басым жасалып, кеңири изилдөө жана анализдөө негизги планга алынды. Жак маанисинин жалгыз гана мүчөлөрдүн жардамы аркылуу берилбестигин, жак маанисинин морфологиялык, синтаксистик деңгээл менен бирге стилистикалык жана прономинал зат атоочтор аркылуу да туюндурула тургандыгын изилдөөгө алдык. Кыргыз жана түрк тилиндеги жак маанисин туюндуруучу вербалдык каражаттарды чогултуу менен жак маанисинин ички табиятын ачып берүү иши каралды. Бул илимий иш киришүү, үч бөлүм жана корутундудан турат.“Мааниден формага”багытталган иликтөө методу менен функционалдык грамматика классикалык грамматиканын негизинде каралып, мындан да кеңири жана бири-бирине каршы келбеген жыйынтыктарды алууга мүмкүн боло тургандыгы жөнүндө айтылат. Диссертациялык иште жак категориясынын аныктамалары жана жак категориясына карата жалпы тил илиминдеги булактардан тышкары советтик мезгилдеги изилдөөлөрдө, кыргыз жана түрк тилиндеги грамматикалык булактарда берилген аныктамалар менен мисалдар орун алат Киришүү бөлүмүндө иштин актуалдуулугу, жаӊычылдыгы, илимий изилдөө ишинин максаты, милдети жана колдонулган методдор тууралуу маалыматтар берилет. Иштин биринчи бөлүмүндө чындыктагы түшүнүк категориясы жөнүндө маалымат берилет. Тилде түшүнүк категориясынын мүнөздөлүшү жана бул категориянын үстөндө иштеген илимпоздор жана ушул алгач“мааниден формага”деген принципке басым жасалган функционалдык грамматиканын теориялык алкагы түшүндүрүлөт. Тил илиминде функционалдык грамматика боюнча жазылган эмгектер жөнүндө маалыматтар берилип, бул эмгектердеги теориялык принциптер илимий иштин теориялык өңүтү менен байланыштуу каралат. Кыргыз жана түрк тилиндеги жак маани түшүнүгү функционалдык грамматиканын алкагында каралганда «функционалдык-семантикалык алкак» методу, семантикалык классификациялоо методдору, принциптери жана критерийлери негиз алынат. Бул бөлүмдө семантикалык классификациялоо модели катары эсептелген функционалдык-семантикалык алкак түшүнүгү аныкталып, кезеги менен «өзөк», «жан», «жакынкы», «алыскы» жана «четки» алкактар катары менен берилет. Экинчи бөлүмдө кыргыз жана түрк тилиндеги жак маанини чагылдырган тилдик бирдиктерди морфо-синтаксиздик жана семантикалык жактан изилдөөгө аракет кылынгандыктан, аталган бөлүмдө морфо-синтаксистик жана семантикалык деңгээлдин аныктамасы жана жак маанинин туюндурулуш жолдору жөнүндө сөз болот.. Бул бөлүмдүн максаты функционалдык грамматикага байланыштуу илимий изилдөөлөрдүн негизинде кыргыз жана түрк тилиндеги жак маанисинин функционалдык-семантикалык алкагын белгилөө болуп саналат. Үчүнчү бөлүмдө жыйынтык катары функционалдык-семантикалык алкак методу аркылуу I, II жана III жактын семантикалык маанисин чыгарабыз. Бардык тилдерде кездешкен жак категориясы функционалдык грамматиканын алкагында жана функционалдык-семантикалык алкак ыкмасы менен изилденип, анализге алынышынын натыйжасында жак маани тууралуу кеңири, туруктуу жана конкреттүү жыйынтыктар берилди деген ойдобуз. Корутунду бөлүмүндө илимий изилдөө ишинин жалпы жыйынтыгы чыгарылат. Ачкыч сөздөр: жак категориясы, функционалдык грамматика, функционалдык-семантикалык алкак, морфо-синтаксис, стилистика.
Benzer Tezler
- Biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel açılardan Kırgız Türkçesinde çatı
Морфо-синтаксисттик жана семантикалык жактан кыргыз тилиндеги мамиле категориясы
IŞIN BİLGE KAĞAN SELÇUK
Doktora
Türkçe
2005
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. BURUL SAGINBAYEVA
PROF. DR. AHMET BURAN
- Kırgızca-Türkçe çevirideki fiilin gramer kategorileri (Cengiz Aytmatov'un kıyamat romanı üzerine)
Кыргыз жана түрк тилинде котормодогу этиштин грамматикалык категориялары (ч. айтматовдун кыямат романынан мисалдар)
AHMET ALİ YILMAZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2013
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. TAALAYBEK ABDİYEV
- Тема: 'Кыргыз жана түрк тилиндеги каузатив формаларыныншайкештиктери'
Başlık çevirisi yok
MEHMET ÇAM
Yüksek Lisans
İngilizce
2019
Karşılaştırmalı EdebiyatBishkek Humanities University named after K Karasaev - Kurbangali Halidi'nin 'Tevârîh-i Hamse-i Şarkî' adlı eserindeki eskimiş kelimeler
Курбангали Халидинин «Таварих-и хамса-и шарки» аттуу чыгармасындагы эскирген сөздөр
CHİNGİS BEGİMTAYEV
Doktora
Türkçe
2022
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. TAALAYBEK ABDİYEV
- Çağatay şairi Harâbâtî'nin Fakr-nâmesi (İnceleme, çeviriyazı, dizin, ek dizin, tıpkıbasım)
The Fakr-nâme of Chagatai poet Harâbâtî (Language analysis, transcription, index, additional index, facsimile) - Произведение «Факр-нâме» Чагатайского Поэта Харâбâти(Анализ, транскрипция, индекс, дополнительный индекс, факсимиле) - Чагатай акыны Харâбâтинин 'Факр-нâмеси'(Анализ, транскрипция, индекс, кошумча индекс, факсимиле)
RECEP YÜRÜMEZ
Doktora
Türkçe
2020
Türk Dili ve EdebiyatıKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MEHMET AYDIN