Geri Dön

Biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel açılardan Kırgız Türkçesinde çatı

Морфо-синтаксисттик жана семантикалык жактан кыргыз тилиндеги мамиле категориясы

  1. Tez No: 615550
  2. Yazar: IŞIN BİLGE KAĞAN SELÇUK
  3. Danışmanlar: DOÇ. DR. BURUL SAGINBAYEVA, PROF. DR. AHMET BURAN
  4. Tez Türü: Doktora
  5. Konular: Dilbilim, Linguistics
  6. Anahtar Kelimeler: biçim-sözdizimi, Kırgızcada çatı, işlevsel dilbilgisi, işlevselanlamsal alan
  7. Yıl: 2005
  8. Dil: Türkçe
  9. Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 233

Özet

Kırgız Türkçesindeki çatı kavramını işlevsel dilbilgisi kuramı çerçevesinde betimlemeyi amaçlayan bu çalışmada,“anlam odaklı”dilbilgisi yaklaşımıyla daha geniş bir araştırma ve çözümleme imkânı bulunmuştur. Çatı konusunun sadece eklerle sınırlı olup olmadığı veya çatısal anlamın biçimsel düzlemin yanı sıra, sözcüksel, çözümlemeli ve metin düzleminden de belirlenip belirlenemeyeceği sorgulanmıştır. Dil birimlerinin çatısal anlamı ifade derecesi, söz konusu dil içerisindeki kullanım sıklığı ve farklı dil düzlemlerindeki görünümleri esasına dayanılarak da, ortaya nasıl bir işlevsel-anlamsal alan modeli çıkacağı kurgulanmıştır. Çatı kavramını yansıtan yapıların oluşumu sözdizimsel düzlemdeki durum değişikliği olarak da tanımlanabilmektedir. Bu durum değişikliğinin anlambilimsel düzlemle de etkileşimde olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, bu tez çalışmasının genelinde anlambilimsel ölçütlere dikkat edilmiştir. Dil birimlerine yönelik çözümleme ve anlamsal sınıflandırma eşzamanlı düzlemde gerçekleştirilmiş, biçimsel çatı kodlayıcılarına yönelik ilgili bölümlerde eklerin artzamanlı gelişim sürecine de değinilmiştir. Çalışmanın bütüncesi Kırgız edebiyatından seçilmiş edebî eserlerden oluşturulmuştur. Bulgular ve değerlendirme sonucunda çatı konusunun, sözdizimsel düzlemdeki durum değişikliğinin yüklemde çatı ekleriyle kodlanmasından ibaret olmayıp daha geniş kapsamlı ve karmaşık dilsel süreçlerle ilişkili olduğu belirlenmiştir. Çatısal anlam, kuruluşu bakımından sadece biçimsel değil, sözcüksel, çözümlemeli ve metin düzlemindeki yapılarla da ifade edilebilmekte, anlamı ifade edebilme gücü, kullanım sıklığı ve dil düzlemlerine göre sınıflandırılabilmektedir. Çalışmanın birinci bölümünde bir gramer kategorisi olarak çatı kavramı ele alınmış, çatı tanımlamalarına ve çeşitlerine ilişkin genel dilbilim kaynakları, Sovyet dönemi Türkoloji çalışmaları, Türkçe ve Kırgızcadaki ulaşılabilen gramer kaynakları taranarak, biçimsel yaklaşım çerçevesindeki çatı konusu belirlenmeye çalışılmıştır. Çatının, diğer eylem kategorileriyle olan biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel açılardan etkileşim içerisinde olduğu düşüncesinden hareketle aktiflik-pasiflik ve geçişlilik-geçişsizlik kavramları ile çatı kategorisi etkileşimi de araştırılmıştır. İkinci bölümde öncelikli olarak, anlam odaklı işlevsel dilbilgisinin kuramsal çerçevesi açıklanmış, işlevsel araştırmada hangi yöntem ve ilkelerden hareket edildiğine değinilmiştir. Türkçe ve Kırgızcadaki işlevsel dilbilgisi çalışmalarından bahsedilerek, bu çalışmalardaki kuramsal ilkeler ile tezin kuramsal boyutu ilişkilendirilmiştir. Kırgızcadaki çatısal anlamı ifade eden yapılar biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel açıdan çözümlenmeye çalışıldığı için, ikinci bölümde biçim-sözdizimsel ve anlambilimsel düzlemin tanımı, çerçevesi ve çatı yapılarıyla olan ilişkisine değinilmiştir. 3 Kurgusal bir tasarım olarak da değerlendirilebilecek olan işlevsel-anlamsal alan kavramı açıklanırken, işlevsel-anlamsal alanın alt bölümleri olan özek, yan, yakın ve uzak alan kapsamındaki dil birimlerinin konumlandırılma ölçütlerine de değinilmiştir. . Üçüncü bölümde ise, işlevsel dilbilgisi çalışmaları esasında, sırasıyla, Kırgızcadaki ettirgenliğin, edilgenliğin, dönüşlülüğün ve işteşliğin işlevsel-anlamsal alanını belirlenmiştir. Kırgızcadaki birleşik çatı yapılarına ilişkin örnekler üzerinde de durularak, Türkiye Türkçesi ile olan benzer ve farklı yönleri gösterilmiştir. Kırgızcadaki çatının işlevsel-anlamsal alanı belirlenirken, karşılaştırma, özellikle Türkiye Türkçesindeki benzer ve farklı yönlerle sınırlı tutulmuştur. Her bir çatının tanımı, türleri, farklı özellikleri, kuruluş yöntemleri ve biçimsel kodlayıcılarının tarihsel gelişimi ilgili alt bölümlerde ayrıntılı olarak tartışılmıştır. Çatının, sadece biçimsel bir kategori olamayacağı düşüncesiyle, işlevsel çerçevede, tüm dil düzlemlerini kapsayan“çatısal anlam”terimi kullanılarak, çatısal anlamı ifade eden dil birimleri, biçimsel, sözcüksel ve çözümlemeli düzlemlerde araştırılmış, her biçimsel çatı kodlayıcısının çatısal anlamı yansıtmadığı, ya da çatısal anlamın sözcüksel, sözdizimsel ve metinsel düzlemlerde de tespit edilebildiği gösterilmiştir. Pek çok dilde tartışmalı bir konu olan çatı konusunun işlevsel dilbilgisi çerçevesinde ve işlevsel-anlamsal alan kapsamında araştırılıp incelenmesiyle çatısal anlama ilişkin daha kapsayıcı, tutarlı ve somut bulgulara ulaşıldığı düşünülmektedir.

Özet (Çeviri)

Мамиле категориясы формага басым жасалган салттуу грамматикалык изилдөөлөрдө «синтаксисттик структуранын өзгөрүүсүн баяндоочто сөз өзгөртүүчү мүчөлөр аркылуу көрсөтүүчү каражат» катары белгиленген. Функционалдык лингвистикада тилдин ар кыл катмарларында ар түрдүү мааниге ээ болгон түшүнүк системасын түзгөнүн байкоого болот. Кыргыз тилиндеги мамиле категориясын функционалдык грамматика теориясынын алкагында сыпаттоону максат кылган бул эмгекте грамматикалык мааниге басым жасалып, кеңири изилдөө жана анализдөө мүмкүнчүлүгүнөн пайдаланылды. Ошондой эле мамиле темасынын жалгыз гана мүчөлөрдүн жардамы менен берилип-берилбестигин, мамилелик маанинин морфологиялык деңгээл менен бирге лексикалык жана аналитикалык, ал гана эмес тексттик деңгээлде да белгиленип- белгиленбей тургандыгы иликтөөгө алынды. Мамилелик маани бул иште структуралык грамматикадагы мамиле категориясында көрсөтүлгөн аркылуу, туюк, өздүк жана кош мамилелердин чагылдырган маанилерди түшүндүрөт. Мамиле түшүнүгүн чагылдырган тилдик бирдиктердин түзүлүшү синтаксистик деңгээлдеги структуралык өзгөрүүнүн семантикалык деңгээл менен да байланышта экени белгилүү. Мындан улам, бул иштин жалпы түзүлүшүндө семантикалык критерийлерге да маани берилген. Тилдик бирдиктердин анализдөө жана семантикалык классификациялоо синхрондук формада ишке ашкан. Бул илимий эмгек киришүү, үч бөлүм жана корутундудан турат. «Мааниден формага» багытталган иликтөө методу менен функционалдык грамматика, структуралык грамматиканы четке калтырбастан, мындан да кеңири жана бири-бирине каршы келбеген жыйынтыктарды алууга мүмкүн боло тургандыгы жөнүндө айтылат. Иште мамиле категориясынын аныктамалары жана мамиле категориясынын түрлөрүнө карата жалпы тил илиминдеги булактардан тышкары Советтик мезгилдеги түркологиялык изилдөөлөрдө, кыргыз жана түрк тилиндеги грамматикалык булактарда берилген аныктамалар менен мисалдар да орун алган. Бир этиштик категориясы катары мамиле категориясы башка этиштик категориялар менен болгон морфо-синтаксистик жана семантикалык карым-катышта болгону көрүнөт. Актив-пассив, өтмө-өтпөс түшүнүктөр этиштин семантикалык түзүлүшүндөгү өзгөчөлүктөр катары аныкталуу менен этиштеги көрүнүштүн сүйлөөчүнүн социолингвистикалык деңгээлине байланыштуу, ошондой эле прагматиканын темасы катары кароого болот. Илимий иштин бул бөлүмүндө этиштин башка категорияларынын мамиле категориясына берген таасири да иликтөөгө алынды. 5 Экинчи бөлүмдө алгач мааниге басым жасалган функционалдык лингвистиканын теориялык алкагы түшүндүрүлүп, функционалдык изилдөөдө кайсы методдор жана принциптерге басым жасалгандыгы айтылган. Түрк жана кыргыз тилиндеги функционалдык грамматика боюнча жазылган эмгектер жөнүндө маалымат берилип, бул эмгектердеги теориялык принциптер илимий иштин теориялык өңүтү менен байланыштуу каралган. Бул эмгекте кыргыз тилиндеги мамилелик маанини чагылдырган тилдик бирдиктерди морфо-синтаксистик жана семантикалык жактан изилдөөгө аракет кылынгандыктан, аталган бөлүмдө морфо-синтаксистик жана семантикалык деңгээлдин аныктамасы, чеги, алкагы, мамилелик түзүлүштөр менен болгон байнышы колго алынган. Кыргыз тилиндеги мамиле түшүнүгү функционалдык грамматиканын алкагында каралганда «функционалдык-семантикалык алкак» методу, семантикалык классификациялоо методдору, принциптери жана критерийлери негиз алынган. Бул бөлүмдө семантикалык классификациялоо модели катары эсептелген функционалдык-семантикалык алкак түшүнүгү аныкталып, кезеги менен «өзөк», «жан», «жакын» жана «алыскы» алкактар катары аталган маанилик классификациялоонун бөлүмдөрү таанытылат. Функционалдык-семантикалык алкактын ички бөлүмдөрүнүн чеги, мазмуну жана курамындагы тилдик бирдиктердин жайгаштырылуу критерийлери да айталган. Экинчи бөлүмдө теориялык алкакты жана изилдөө методун таанытуу менен бирге үчүнчү бөлүмдөгү табылгаларды анализдөө теориялык негизге байланыштуу жүргүзүлгөн. Илимий иштин биринчи бөлүмүндө мамиле категориясына байланыштуу жалпы тил илимине, Совет мезгилге тиешелүү изилдөөлөр менен бирге, түрк жана кыргыз тилдериндеги структуралык грамматикага байланыштуу эмгектер иликтенип, грамматикалык категория катары мамиле категориясынын аныктамасын жана чегиин белгилөө аракеттери жүргүзүлдү. Бул бөлүмдүн максаты функционалдык грамматикага байланыштуу илимий изилдөөлөрдүн негизинде кыргыз тилиндеги аркылуу, туюк, өздүк жана кош мамилелердин функционалдык-семантикалык алкагын белгилөө болуп саналат. Үчүнчү бөлүмдө жыйынтык катары кыргыз тилиндеги негизги 4 мамиле категориясынын функционалдык өзгөчөлүктөрү баяндалып, функционалдык критерийлердин алкагында семантикалык өңүттө классификацияланган. Көп тилдерде талаш туудурган мамиле категориясынын функционалдык гарамматиканын алкагында жана функционалдык-семантикалык алкак ыкмасы менен изилденип, анализге алынышынын натыйжасында мамилелик маани тууралуу кеңири, туруктуу жана конкерттүү жыйынтыктар берилди деген ойдобуз. Ачкыч сөздөр: морфо-синтаксис, кыргыз тилиндеги мамиле категориясы, функционалдык грамматика, функционалдык-семантикалык алкак.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    556291

    Croft'un 2 boyutlu geometrik analizine göre Türkçe fiillerde leksikal aspekt

    Lexical aspect in Turkish verbs according to croft's 2 dimensional geometrical analysis

    HİLAL CEZAYİRLİ

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2019

    DilbilimHacettepe Üniversitesi

    Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. MEVLÜT ERDEM

  2. Tez No

    606401

    Die wortschatzerweiterung der Deutschlehramtsstudierenden durch die explizite vermittlung der wortbildungsmöglichkeiten im textuellen zusammenhang

    Kelime oluşturma olanaklarının metinsel bağlamda doğrudan aktarımı sayesinde Almanca öğretmen adaylarının sözcük dağarcıklarının geliştirilmesi

    İBRAHİM HALİL YAPRAK

    Doktora

    Almanca

    Almanca

    2019

    Eğitim ve ÖğretimÇukurova Üniversitesi

    Alman Dili Eğitimi Ana Bilim Dalı

    DR. ÖĞR. ÜYESİ ALİ SAMİ AKSÖZ

  3. Tez No

    355788

    Macarca ve Türkçede yardımcı sözcük 'Segédszó' kavramının örneklerle karşılaştırılması

    Comprasion with examples of auxiliary word 'Segédszó' concept in Hungarian and Turkish

    AYŞE ÖZ

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2014

    Batı Dilleri ve EdebiyatıAnkara Üniversitesi

    Batı Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. NACİYE GÜNGÖRMÜŞ

  4. Tez No

    748391

    Üretici dilbilgisi çerçevesinde Türkçenin dilbilgisi konularına eleştirel bir yaklaşım

    A critical survey to Turkish grammar in the framework of generative grammar

    TAİ MA

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2022

    DilbilimMarmara Üniversitesi

    Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. MUSTAFA SİNAN KAÇALİN

    DOÇ. DR. MURAT ÖZGEN

  5. Tez No

    146042

    Türkçede anlam türlerine göre sıfatlar ve biçim-sözdizimsel özellikleri

    Turkish adjectives in terms of their semantic types and morpho-syntactic properties

    FATMA YÜKSEL

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2004

    DilbilimDokuz Eylül Üniversitesi

    Dilbilim Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. AYŞEN CEM DEĞER

Geri Dön