Кыргыз лексикасындагы атооч сөздөрдүн тарыхый калыптанышы
Kırgız söz varlığındaki isimlerin tarihi yönden şekillenmesi
- Tez No: 615636
- Danışmanlar: DOÇ. DR. TAALAYBEK ABDİYEV
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Dilbilim, Türk Dili ve Edebiyatı, Linguistics, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Türk, Moğol, Altay dilleri, leksik katmanlar, leksikoloji, leksem
- Yıl: 2019
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkoloji Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 706
Özet
Kırgız sözvarlığındaki öz kelimelerin tarihi katmanlarını ayırarak gösteme işi modern Kırgız dilbiliminde henüz yeteri kadar araştırılmamış meselelerden biridir. Kırgız Türkçesindeki her sözcük sözkonusu dilin başından geçirdiği tarihi olaylardan haber verir, o devirlerden izler taşımaktadır. Bu yüzden bu çalışmanın amacı olarak Kırgız Türkçesinin geçmişini incelemek, sözvarlığının özünü oluşturan öz Kırgızca kelimelerin eskiliğini ve ait olduğu devri tespit etmek diye belirlenmiştir. Sözvarlığını oluşturan kelimelerin kökeni aynı değildir. Sözvarlığının içinde yakın ve uzak akraba diller ile paylaşılan ortak sözcükler bulunmaktadır. Kırgız Türkçesinin sözvarlığı ile Türk, Moğol ve Mançu-Tunguz dillerinin leksik malzemelerinde bulunan karşılıkları tespit etmek ve kaydetmek çabası gösterilmiştir. Ortak sözvarlığı tespit edildikten sonra sadece Kırgız Türkçesine özgü olan kelimeleri ayırmak imkanı ortaya çıkmıştır. Akraba dillerdeki ortak kelimeleri tespit etme yönündeki çalışmaları gerçekleştirmek üzere tarihsel, karşılaştırmalı ve tipoloji yöntemleri kullanılmıştır. Bu çalışma sırasında akraba dillere ait sözlükler, etimolojik sözlükler, Kırgız Türkçesine ait sözlükler taranmıştır. Bunların yanı sıra Kırgız dilbilimine, Türkolojiye, Moğol ve Altay dilbilimine ilişkin çalışmalardan istifade edilmiştir. İncelemenin ilk adımı çağdaş öz Kırgızca sözvarlığını ödünç kelimelerden ayırmak olmuştur. Kırgız Türkçesinin öz kelimeler dizinini oluşturmak için K.Yudahin'in 'Kırgızca-Rusça' sözlüğü kullanılmıştır. 'Kırgızca-Rusça' sözlüğü tarama sonucunda altı bin civarında farklı kelime türlerinden kökler tespit edilmiştir. İkinci adım uzak akraba dillerden sayılan Moğolca ve Mançu-Tunguzca ile paylaştığımız ortak katmanı belirlemek olmuştur. Dolayısıyla O.Mudrak, A.Dybo ve S.Starostin tarafından hazırlanan «An Etymological Dictionary of Altaic Languages», F.Lessing tarafından hazırlanıp G.Karaağaç tarafından çevrilen «Moğolca-Türkçe Sözlük», S.Sıdıkov'a ait «Moğolca-Türkçe Paralleller» adlı çalışmalardan yararlanılmıştır. Yakın akraba diller olarak bilinen Türk dilindeki ortak kelimeleri viii belirlemek üzere «Древнетюркский словарь», R.Toparlı'nın hazırladığı «Kıpçak Türkçesi Sözlüğü» vs. eserler kullanılmıştır. Araştırma üç ayrı bölümden meydana gelmektedir. Birince bölümde günümüze dek net bir şekilde ıspatlanmamış Altay dil birliği kuramından ve Kırgız Türkçesinin sözcükbilimi çalışmalarından bahsedilmiştir. İkinci bölümde ise öz Kırgızca sözvarlığı ve onun akraba dillerdeki karşılıklarını gösteren genel sözvarlığı dizini yer almıştır. Üçüncü bölüm ortak kelimelerde görülen ses ve anlam değişikliklerine ayrılmıştır. Mevcut altı bin civarındaki öz Kırgızca kök kelimelerin yarısının akraba dillerde karşılıkları bulunmuştur. Bundan dolayı ortaklıkları bulunan Kırgızca sözvarlığı Kırgız Türkçesinin en eski katmanlarını oluşturduğu sonucuna varılmıştır.
Özet (Çeviri)
Нукура кыргыз лексикасынын тарыхый катмарларын жиктеп көрсөтүү азыркы кыргыз тили илиминде азыраак көңүл бурулган көйгөйдүн бири. Кыргыз тилиндеги ар бир лексема аталган тил башынан өткөргөн тарыхый окуялардан кабар берип, ошол доордун өзгөчөлүгүн чагылдырып турат. Андыктан бул эмгекте кыргыз тилинин тарыхый басып өткөн жолуна көз чаптырып, лексикалык курамдын өзөгүн түзүп турган нукура сөздөрдүн байыркылыгын, кайсы доорго таандык экенин аныктоо максаты коюлду. Лексикалык курамга кирген сөздөрдүн теги бир кылка эмес. Лексикалык курамдын ичинде жакынкы жана алыскы тектеш тилдер менен жалпы орток пайдаланылган лексика кездешет. Кыргыз лексикасы менен түрк, монгол жана тунгус-манжур тилдеринин лексикалык материалында жолуккан шайкештиктерди аныктоо жана каттоо аракети жасалды. Бул эмгектин натыйжасында нукура кыргыз лексикасынын ичинен эң байыркы лексиканы ажыратып көрсөтүү мүмкүнчүлүгү пайда болду. Жакынкы жана алыскы тектеш тилдердеги лeксикалык параллелдерди аныктоо багытындагы жумушту ишке ашыруу үчүн салыштырма-тарыхый, тектештирме жана типологиялык методдор пайдаланылды. Бул изилдөөгө жакынкы жана алыскы тектеш тилдерге таандык сөздүктөр, этимологиялык сөздүктөр, кыргыз тилине таандык сөздүктөр негиз болду. Ошондой эле кыргыз тили илимине, түркологияга, монголистика жана алтаистикага байланыштуу илимий эмгектер пайдаланылды. Бул эмгектин эң алгачкы кадамы болуп азыркы кыргыз тилиндеги нукура лексиканы тектеш эмес тилдерден өздөштүрүлгөн сөздөрдөн арылтуу болду. Нукура лексиканын тизимин чыгаруу үчүн К.К.Юдахиндин «Кыргызча-орусча» сөздүгү пайдаланылды. Натыйжада алты миңдин тегерегинде түрдүү сөз түркүмүнө таандык уңгу аныкталды. Андан кийинки кадам алыскы тектеш тилдерден монгол жана тунгус-манжур лексикасына орток катмарды аныктоо болду. Муну үчүн О.Мудрак, А.Дыбо, С.Старостин чыгарган «An Etymological Dictionary of Altaic Languages», Ф.Лессингдин Г.Караагач которгон «Moğolca-Türkçe Sözlük», С.Сыдыковдун «Монгольско-тюркские языковые параллели» аттуу эмгектери пайдаланылды. Жакынкы тектеш тилдер деп саналган түрк тилдериндеги лексикалык жалпылыктарды аныктоо үчүн «Древнетюркский словарь», Р.Топарлы даярдаган «Kıpçak Türkçesi Sözlüğü» ж.б. эмгектер колдонулду. Эмгек үч негизги бөлүмгө ажыратылды. Биринчи бөлүмдө бүгүнгө чейин аныгы тактала элек алтай тил теориясы жана кыргыз лексикологиясы тууралуу сөз болду. Экинчи бөлүмдө төл кыргыз лексикасы жана анын жакынкы, алыскы тектеш тилдердеги параллелдерин көрсөткөн нукура лексиканын жалпы тизими орун алды. Үчүнчү бөлүмдө тектеш тилдерден аныкталган лексикалык жалпылыктарда байкалган фонетикалык жана семантикалык кубулуштарга орун берилди. Алты миңдин тегерегинде көрсөтүлгөн уңгу сөздөрдүн үч миңге жакынынын тектеш тилдерде лексикалык эквиваленттери табылды. Тектеш тилдерде шайкештиктери аныкталган катмарлар кыргыз лексикасынын эң байыркы тарыхый катмарлары деген жыйынтык чыгарылды. Ачкыч сөздөр: Түрк, монгол, алтай тилдери, лексема, лексикалык катмар, лексикология
Benzer Tezler
- Кыргыз популяциясында семирүүгө жакындуулукту аныктоочу генетикалык маркерлерди издөө
Kırgız nüfusundaki obeziteye yatkınlıgı belirleyen genetik markörlerin araştırılması
ADİNAY KARIPOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2022
BiyoteknolojiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiBiyoteknoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. KADIRBAY ÇEKİROV
PROF. DR. CAYNAGÜL İSAKOVA
- Kırgız halk masallarındaki ahlak eğitimi
Кыргыз эл жомокторундагы адеп тарбиясы
AYCAN ASANOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2021
Eğitim ve ÖğretimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiEğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AKMATALİ ALİMBEKOV
- Kırgız seçkinlerinin siyasi ve tarihi rolü (XIX yy. ortası- XX yy. başı
Кыргыз элитасынын саясий жана тарыхый ролу (XIX к. ортосу-XX к. башы)
CAKŞILIK KADIR UULU
Yüksek Lisans
Kırgızca
2021
Siyasal BilimlerKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiPROF. DR. MURATBEK KOCOBEKOV
- Kırgız televizyon ve radyo sunucularının konuşma kültürü
Кыргыз телерадио алып баруучуларынын кеп маданияты
NURAY ŞARABİDİN KIZI
Yüksek Lisans
Kırgızca
2021
DilbilimKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTürkoloji Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. BURUL SAGINBAYEVA