Tuva Türkçesinde dilbilgiselleşme
Grammaticalization in Tuvan Turkish
- Tez No: 834920
- Danışmanlar: PROF. DR. GÜLSÜM KİLLİ YILMAZ
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Dilbilim, Türk Dili ve Edebiyatı, Linguistics, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2023
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ankara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 495
Özet
Bu tez dilbilgiselleşme teorisi temelinde Tuva Türkçesinde dilbilgiselleşen yapıları tarihsel ve karşılaştırmalı yöntemle incelemeyi konu edinmiş bir çalışmadır. Tuva Türkçesinde sözcüksel kategorideki fiillerin ve isimlerin dilbilgiselleşme teorisi temelinde zaman içinde dilbilgisel kategorideki birimlere gelişerek bağımlı birimler hâline gelmeleri ile dilbilgisel kategoride yer alan zamirlerin düşük dilbilgisel konumdan daha yoğun dilbilgisel konuma gelişmeleri araştırılmış, fiil, isim ve zamir birimlerinden dilbilgiselleşerek gelişen yapıların değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Tuva Türkçesinde dilbilgiselleşen yapılar gelişim süreçlerinde anlamsızlaşma, genişleme, kategorisizleşme ve erozyon süreçlerine uğrar. İncelenen yapıların tümünün anlamsızlaşma, genişleme ve kategorisizleşme süreçlerine uğradığı görülür. Erozyon süreci ise bu süreçte geçirilmesi gereken zorunlu bir süreç olarak görülmez ve sıklıkla metin sıklığı yüksek yapılar üzerinde gerçekleşir. Tüm bu süreçler sonunda dilbilgiselleşen yapının sesbilgisel, biçimbilgisel, anlambilgisel ve sözdizimsel yapısında değişiklikler ve kayıplar meydana gelir. Bunun neticesinde de dilbilgiselleşen yapının özerklik seviyesi azalırken dilbilgisellik derecesi artar. Tuva Türkçesinde incelenen yapıların metin sıklığı ile dilbilgiselleşme çeşitlenmesi doğru orantılıdır. En fazla çeşitlenmenin tespit edildiği birim fiillerdir. Ele alınan fiiller yardımcı fiilleşerek görünüş-zaman ve kiplik işaretleyicisi olarak dilbilgiselleşebilir, cümlede özneyle yüklemi bağlayarak kopulalaşabilir ya da sözdizimsel özelliklerini değiştirip zarf, bağlaç ve edat gibi ara ve dilbilgisel kategorideki birimlere gelişebilirler. İsimlerde de dilbilgiselleşme çeşitlenmesinin fazlalığı metin sıklığı yüksek sözcükler üzerinde olduğu görülür. Zamirin yerine kullanılabilen sözcükler yüklemde kişi-sayı işaretleyicisi olarak dilbilgiselleşebilir, aynı zamanda daha yoğun dilbilgisel konumdaki işlevlerde kullanılabilir. Dillerin bir çoğunda görülen zamirlerin dilbilgiselleşmesiyle ilgili olgular Tuva Türkçesinde örneklendirilir. Bu çalışmada fiillerin dilbilgiselleşmesi ile ilgili olarak incelenen fiillerin anlam alanları verilmiş daha sonra yardımcı fiilleşme, görünüş-zaman işaretleyicisi olarak biçimbirimleşme, yüklemde kiplik işaretleyicisi olarak dilbilgiselleşme, kopulalaşma, zarflaşma, zarf-fiilleşme, bağlaçlaşma, edatlaşma gibi dilbilgiselleşme çeşitlenmeleri değerlendirilmiştir. İsimlerin dilbilgiselleşmesi ile ilgili olarak kişi-sayı, yokluk ve yüklemde kiplik işaretleyicileri olarak dilbilgiselleşen yapılar ile kopula ve bağlaç olarak dilbilgiselleşen yapılar incelenmiştir. Zamirlerin dilbilgiselleşmesi ile ilgili olarak ise kişi zamirlerinin yüklemde kişi-sayı işaretleyicileri olarak dilbilgiselleşmeleri konu edinilmiştir.
Özet (Çeviri)
This thesis is a historical and comparative study of grammaticalized structures in Tuvan Turkish on the basis of grammaticalization theory. On the basis of the theory of grammaticalization, the development of verbs and nouns in lexical category of Tuvan Turkish from lexical units to grammatical units over time and their development into dependent units and the development of pronouns in the grammatical category from less grammatical position to more grammatical position were investigated, it is aimed to evaluate the grammaticalized structures developed from verb, noun and pronoun units. Grammaticalized constructions in Tuvan Turkish undergo the processes of desemanticization, expansion, decategorization and erosion during their development. It is seen that all of the structures examined undergo the processes of desemanticization expansion and decategorization. The erosion process, on the other hand, is not seen as a compulsory process that must be undergone in this process, and it frequently occurs on structures with high textual frequency. As a result of all these processes, changes and losses occur in the phonological, morphological, semantic and syntactic structure of the grammaticalized construction. As a result, the level of autonomy of the grammaticalized construction decreases, while the degree of grammaticality increases. The textual frequency of the s constructions analysed in Tuvan Turkish is directly proportional to the grammaticalisation variation. The unit in which the most variation is detected is verbs. The verbs can become auxiliary verbs and become grammaticalized as aspect-tense and modality markers, they can become copular by linking the subject and the predicate in the sentence, or they can change their syntactic properties and develop into units in intermediate and grammatical categories such as adverbs, conjunctions and prepositions. In the case of nouns, it is observed that the most grammaticalisation variation occurs in words with high textual frequency. Nouns that can be used as substitutes for pronouns can be grammaticalised as person-number markers in the predicate, but can also be used in more grammatically functions. The phenomena of grammaticalisation of pronouns in most of the languages are exemplified in Tuvan Turkic. In this thesis regarding the grammaticalization of verbs, the meanings of the verbs examined were given and then grammaticalization variations have been evaluated, such as auxiliary verbalization, morphologization as aspect-tense markers, grammaticalization as mood markers in predicates, copularization, adverbialization, converbialization, conjunctionalization, and prepositionalization. In the context of the grammaticalization of nouns, the structures that grammaticalized as person-number marker, and mood markers in predicate, as well as those that grammaticalized as copulas and conjunctions, have been investigated. Concerning the grammaticalization of pronouns, the focus has been on the grammaticalization of personal pronouns as person-number markers in predicate.
Benzer Tezler
- Tuva Türkçesinde çatı (karşılaştırmalı bir inceleme)
The voice in Tuvan Turkish (A comparative study)
TUĞBA SARIKAYA AKSOY
Doktora
Türkçe
2021
DilbilimAnkara Hacı Bayram Veli ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FİGEN GÜNER DİLEK
- Tuva Türkçesinde tabu ve örtmece sözler
Taboo and euphemism words in Tuvan Turkish
AYGULYA CHULDUM-OOL
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
Türk Dili ve EdebiyatıGazi ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. FİGEN GÜNER DİLEK
- Tuva Türkçesinde Lamaizm ve Şamanizm'e ait söz varlığı
Vocabulary of Lamaism and Shamanism in Tuva Turkish
YASEMİN BAŞPINAR
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
DilbilimKırklareli ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ İLKER TOSUN
- Tuva Türkçesinde fiil söz yapımı
Verb formation in Tuvan Turkish
BUKET BARAN
Yüksek Lisans
Türkçe
2015
DilbilimAnkara ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. GÜLSÜM KİLLİ YILMAZ
- Tuva Türkçesindeki ses yansımalı sözcükler
Onomatopoeic words in Tuvan Turkish
ÇAĞLA İĞİT
Yüksek Lisans
Türkçe
2023
DilbilimKırklareli ÜniversitesiÇağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. İLKER TOSUN