Türkçede ünsüz uyumu
Consonant harmony in contemporary Turkish
- Tez No: 863057
- Danışmanlar: DOÇ. DR. SÜLEYMAN KAAN YALÇIN
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2024
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Fırat Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Eski Türk Dili Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 564
Özet
Sesler anlam değiştirici yani ses birim (fonem) olabilme özellikleri sayesinde bir dildeki söz varlığını oluşturan tüm sözcüklerin asıl kaynağını oluşturmaktadır. Ayrıca sesler, sadece sözcüklerin değil bir dildeki tüm eklerin de kaynağı durumundadır. Özellikle farklı sözcüklerin türetiminde ve sözcüklerin çekimlenmesinde yer alan yüzlerce ekin oluşumunu sağlayan bu sesler, Türkçe gibi sondan eklemeli diller için ayrı bir önem arz etmektedir. Dilin söz varlığının ve kullanım alanı içerisindeki morfolojik yapıların temel kaynağı durumundaki seslerin kendi içinde bir düzeni vardır. Bu düzeni sağlayan ise sesler arasındaki uyumdur. Ses uyumu, bir dilde sözcükleri meydana getiren ünlü ve ünsüz seslerin bir araya gelirken taşıdığı ahenktir. Sesler arasındaki uyum veya uyumsuzluk, seslerin kimliklerini kazandıkları çıkış yerleri veya çıkış biçimleri ölçüt alınarak belirlenir. Ses uyumları Türkçede üç farklı şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bu uyumlar; ünlü-ünlü uyumu, ünlü-ünsüz/ünsüz-ünlü uyumu, ünsüz-ünsüz uyumudur. Çalışmanın ana eksenini oluşturan ünsüz-ünsüz uyumu, Türkçede sözcüklerin eklerle genişletilmesi sırasında sözcük kök ve gövdelerinin son ünsüzü ile ek başında yer alan ünsüzlerin ötümlülük ve ötümsüzlük bakımından birbirine uygun olması temeline dayanan bir uyumdur. Bu kurala göre ötümlü bir ünsüzün (/b/, /c/, /d/, /g/, /ğ/, /j/, /v/, /z/) yanına yine ötümlü bir ünsüz, ötümsüz bir ünsüzün (/p/, /ç/, /t/, /k/, /h/, /ş/, /f/, /s/) yanına ise ötümsüz bir ünsüz gelebilir. Ötümsüz karşılığı bulunmayan ötümlü ünsüzler (/l/, /m/, /n/, /r/, /y/) ise hem ötümlü hem de ötümsüz ünsüzlerle yan yana gelebilirler. Bu kural hem Türkiye Türkçesi için yazılmış gramerlerde hem de diğer lehçeler için yazılmış gramerlerde ünsüz uyumu için genel bir kabul oluşturmaktadır. Fakat bu genel kabul Türkçenin tarihî dönemleri ve çağdaş lehçeleri için değerlendirilecek olursa kendi içerisinde bazı çelişkili durumlar içermektedir. Ünsüz uyumunda ötümlülerle ötümlülerin, ötümsüzler ile de ötümsüzlerin yan yana gelme durumunda her hangi bir çelişki bulunmamakla birlikte; ötümsüz bir ünsüzün yanına ötümsüz karşılığı bulunmayan ötümlü ünsüzlerin (/l/, /m/, /n/, /r/, /y/) gelme durumunun uyum içerisinde sayılması bir çelişki oluşturmaktadır. Çünkü Tuva, Karakalpak, Kazak, Kırgız Türkçeleri gibi çeşitli Türk lehçelerine bakıldığında ötümsüz karşılıkları bulunmayan ötümlü ünsüzlerin (/l/, /m/, /n/, /r/, /y/) ötümsüz bir ünsüz üzerine geldiği durumlarda yanındaki ötümsüz ünsüze benzeşme eğilimi göstermesi ötümlü-ötümlü, ötümsüz-ötümsüz uyumunun istenildiğinde kendi içerisinde işletilebilme durumunu kanıtlar niteliktedir. Türk dilinin tarihî dönemlerinde ve çağdaş Türk lehçelerinde sözcük kök ve gövdelerinin son sesleri ile sözcük üzerine getirilen eklerin ilk seslerinin uyumunun tespit edilmeye çalışıldığı bu çalışmada, ünsüzlerin sadece ötümlülük (ötümlü+ötümlü), ötümsüzlük (ötümsüz+ötümsüz) uyumları değerlendirmeye tabi tutulmuş olup diğer bazı yapılar (ötümsüz+ötümsüz karşılığı olmayan ötümlüler) müstakil lehçelerin fonetik temayülleri gereği uyum içerisinde sayılmış olmasına rağmen bu çalışmada Türkçenin genel uyum mantığı esası doğrultusunda uyumsuz olarak değerlendirilmiştir. Çalışma sonucunda Türk dilinin tarihî dönemleri ve çağdaş Türk lehçelerindeki ötümlülük-ötümsüzlük uyumunun Türkçenin genel uyum mantığı çerçevesinde nasıl ve ne kadar işletildiği ile hangi eklerin uyuma direnç gösterip göstermediği belirlenmeye çalışılmıştır.
Özet (Çeviri)
Sounds are the main source of all words that make up the vocabulary of a language thanks to their ability to change meaning, that is, to be phonemes. In addition, sounds are the source not only of words but also of all affixes in a language. These sounds, which provide the formation of hundreds of affixes, especially in the derivation of different words and inflection of words, are of particular importance for suffixal languages such as Turkish. The sounds, which are the main source of the language's vocabulary and morphological structures in the field of use, have an order within themselves. What provides this order is the harmony between sounds. Sound harmony is the harmony of vowel and consonant sounds that make up words in a language while coming together. The harmony or disharmony between the sounds is determined by taking into account the places of origin or forms of origin where the sounds gain their identities. Sound harmonies appear in three different ways in Turkish. These harmonies are vowel-vowel harmony, vowel-consonant/consonant-vowel harmony, consonant-consonant harmony. Consonant-consonant harmony, which constitutes the main axis of the study, is a harmony based on the fact that the final consonant of word roots and stems and the consonants at the beginning of the suffix are compatible with each other in terms of euphony and non-euphony during the expansion of words with suffixes in Turkish. According to this rule, an inflected consonant (/b/, /c/, /d/, /g/, /ğ/, /j/, /v/, /z/) can be accompanied by an inflected consonant, and a consonant without inflection (/p/, /ç/, /t/, /k/, /h/, /ş/, /f/, /s/) can be accompanied by a consonant without inflection. This rule constitutes a general acceptance for consonant harmony both in grammars written for Turkish and in grammars written for other dialects. However, if this general acceptance is evaluated for the historical periods and contemporary dialects of Turkish, it contains some contradictory situations within itself. In consonant harmony, there is no contradiction in the juxtaposition of euthymatics and euthymatics, and in the juxtaposition of euthymatics and non euthymatics; however, it is a contradiction to consider a non euthymatised consonant (/l/, /m/, /n/, /r/, /y/) next to a non euthymatised consonant as being in harmony. Because when we look at various Turkish dialects such as Tuva, Karakalpak, Kazakh, Kyrgyz Turkish, the fact that the euthymic consonants (/l/, /m/, /n/, /r/, /y/), which do not have euthymic equivalents, tend to resemble the adjacent euthymic consonant when they come on a consonant, proves that the euthymic-euthymic, euthymic-non-euthymic harmony can be operated within itself when desired. In this study, in which the harmony of the final sounds of the word roots and stems and the initial sounds of the affixes brought on the word in the historical periods of Turkish language and contemporary Turkish dialects is tried to be determined, only the harmony of consonants with euthymicity (euthymic + euthymic), euthymicity (euthymic + euthymic without euthymic equivalent) were evaluated, and some other structures (euthymic without euthymic + euthymic equivalent) were evaluated as incompatible in this study in line with the general harmony logic of Turkish, although they were considered in harmony due to the phonetic tendencies of individual dialects. As a result of the study, it is tried to determine how and to what extent the euthymic-commutative harmony in the historical periods of Turkish language and contemporary Turkish dialects is operated within the framework of the general harmony logic of Turkish and which affixes show resistance to harmony or not.
Benzer Tezler
- İlkokul öğrencilerinin ünlü - ünsüz uyumuyla ilgili sözcükleri telaffuz etme durumları üzerine bir inceleme
A study abaut pronounce situation words regarding phonetics vowel - consonant harmony of primary school students
GÜLTEN ARSLAN
Yüksek Lisans
Türkçe
2015
Eğitim ve ÖğretimAkdeniz Üniversitesiİlköğretim Ana Bilim Dalı
PROF. DR. YUSUF TEPELİ
- Türkiye Türkçesi ağızlarında ses uyumlarının sebep olduğu ses değişmeleri
Sound changes in Turkey Turkish dialects caused by sound harmonies
EZGİ ARAL
Yüksek Lisans
Türkçe
2018
Türk Dili ve EdebiyatıFırat ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AHMET BURAN
- Başkurtça'da haber kipleri ve zaman kaymaları
Message models and time changes in Başkurtca
MEHMET TERZİ
Yüksek Lisans
Türkçe
1999
DilbilimÇanakkale Onsekiz Mart ÜniversitesiTürk Dili Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. YUSUF AVCI
- Die Subordinierenden konjunkti onen im Deutschen und IHRE wiedergabe im Türkischen
Başlık çevirisi yok
ADEM ACARLI
- Kıssa-i Kahraman-ı Kâtil (Vr. 1-40) (İnceleme-metin-dizin)
Kissa-i Kahraman-i Kâtil (1-40) (Analysis-text-index)
SELAHATTİN KIZGINÇELİK
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
DilbilimMarmara ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ZUHAL HASENE KÜLTÜRAL
