Kitâbü'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk örnekleminde adlara sözcükbilimsel bir çözümleme
A Lexical analysis to noun in paradigm Kitâbü'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk
- Tez No: 916403
- Danışmanlar: PROF. DR. AYSU ATA
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Dilbilim, Türk Dili ve Edebiyatı, Linguistics, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2024
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ankara Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Eski Türk Dili Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 297
Özet
Bu çalışmada Kitâbü'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk örnekleminde tarihî sözlükte yer alan maddelerin sözcükbilimsel ve sözcük anlambilimsel bir yöntem geliştirilerek analiz edilmesi hedeflenmiştir. Kullanımsal/pragmatist kuram, Özellik Anlambilimi ve Öntür Anlambilimi arasında belirlenen uzlaşmacı yönteme entegre edilmiştir. Bağlam önceleyen kuram çerçevesinde belirlenen yöntemin Kİ üzerinden, ad ve ad soylu sözcüklere nasıl uygulanması gerektiği araştırma tezinin Yöntem başlığında açıklanmıştır. Geliştirilen yöntemin gerekçelendirilmesi ise Kuramsal Çerçeve başlığında detaylandırılmıştır. Örneklem'de yer alan oġlan, etük ve aġaç maddelerinin seçilmesinin nedeni bu sözcükbirimlerin, dilin, adına 'ortak çekirdek (common core)' çekirdek denilen kesitinde yer almasıdır. Bu kesitteki sözcükbirimler dil kullanırının en iyi bildiği sözcükbirimlerdir. Dil konuşuru tarafından bilinmeyen ancak dil-dışı dünyada var olan yeni kavramın anlatılmasında ortak çekirdekteki sözcükbirimler, yani konuşur adına en iyi bilinen sözcükbirimler zihinsel işlemleme sürecine girmeye daha yatkındır. Böylelikle zihnin türetim bandından en çok geçen, zihnin en çok işlemlediği, bir sözcükbirimle yeni anlamlar türetilmesine olanak sağlayan anlambilimsel türetim süreçleri ve bunun sonucu olan çokanlamlılığın Eski Türk dili sahası adına takibinin elverişli bir şekilde yapılabilmesi hedeflenmiştir. Bir anlamın; sözcükbirimin sözlüksel girdide eşlendiği karşılık, dil-dışı düynada eşlendiği kavramsal bilgi ve bağlamda ortaya çıkan kullanımlarının toplamından daha fazlası olması ilkelerinden hareketle bu üç başlıktaki verilere erişilmeye çalışılmıştır. Veriler sağlandıktan sonra sözcükbirimlerin anlambilimsel analizi için Özellik Anlambilimi ve Öntür Anlambilimi arasında uzlaşmacı bir yaklaşım benimsenmelidir. Eski Türk dili derlemindeki metinler, bugünkü konuşma dilinin sunduğu düzenlilik gibi birtakım imkânları sunamaz. Yani bir yaklaşımla sınırlandırılabilecek ve daha net sonuçlar alınmasını sağlayacak konuşura dair dilsel algoritma bu derlem alanı için aynı düzenlilikte takip edilemeyecektir. Bu da anlamın dile-içkin yöntemlerle istenilse bile tam anlamıyla ortaya konulamamasına neden olacaktır. Bu noktada bağlamdan elde edilen sonuçlarla bilrlikte sözcükbirimin dil-dışı dünyada eşlendiği kavramsal bilgi artzamanlı Eski Türk dili çalışma alanı için eşzamanlı bir çalışmaya göre farklı bir öneme sahiptir. Bugünün sözlük anlayışı için iyi tanımlanmış bir sözlükte kavramsal bilgilere ihtiyaç yoktur. Çünkü dil kullanırının temel düzeyde bu bilgileri haiz olduğu düşünülür. Ancak artzamanlı bir çalışmada kavramsal bilgiyi haiz olmayan veya her koşulda dil konuşuruna göre hep daha azını haiz olan alan araştırmacısı düşünülmeli ve muhatabın artık konuşur değil araştırmacı olduğu düzlemde kavramsal bilgi de en az bağlamsal veriler kadar önem arz etmelidir. Örneklemde kavramsal bilgi ile bağlamsal verilerin eşlendiği takdirde sözcükbirimin sözlüksel birimlerinin daha belirgin hâle geldiği tespit edilmiştir Verilerin sentezi konusu, çalışmanın artzamanlı dönemdeki çokanlamlılık olgusuyla ilgilidir. Bu olgunun çalışma alanı için daha özel bir anlamı vardır. Sınırlandırılmış dönemde belirli bir alana yayılmış dil konuşurlarının aynı anda bütün anlamlara sahip olduğunu düşünmenin tutarlı olmaması dönem adına yeni bir 'çokanlamlılık' fikrini kabul etmeyi gerekli kılmaktadır. Bağlamlardan elde edilen bulguların kavramsal alanda eşleştirilmesi ve bu konudaki birtakım bulguların azımsanmayacak bir düzenlilik arz etmesi bunun alan için yeniden tanımlanabilecek bir çokanlamlılık olduğu sonucuna ulaştırmıştır. Yani araştırılan sözcükbirimin düzenlilik arz eden ortak kullanımları varsa tespit edilen sözlüksel birimlerin ve çokanlamlılık birliğine dahil edilemeyecek örtük anlamlarının bir sözlük maddesi gibi temsil edilmesi gerekmektedir.“…olan”ve“…olmayan”şeklinde Dirven (1985)'den uyarlanan çokanlamlılık ulamlaması ile sözlüksel birimlerin tasnifi gerçekleştirilmiştir. Ancak Eski Türk dili adına yapılan bu gösterimin diğer bir önemi; ayrıntılı bağlam sunumları, bağlamdan elde edilen verilerin analizi ve bunun kavramsal bilgi ile eşleştirilmesinin yoğunluk arz etmesi nedeniyle bulguların gösterimsel temsiline ihtiyaç duyulması konusundadır. Bu temsil, araştırma tezinin en nihayetinde hizmet etmesi gereken tarihsel sözlüğün sözlüksel girdisinin diyagramıdır.
Özet (Çeviri)
This study aims to analyze the entries in the historical dictionary Kitâbü'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk by developing a lexicological and lexical semantic methodology. A pragmatic approach, integrating the Usage-based/Pragmatic Theory, Feature Semantics, and Prototype Semantics, has been applied. Within the theory that prioritizes context, the Methodology section of this thesis explains how the developed method should be applied to nouns and noun-like words based on Kİ. The justification for the developed method is elaborated in the Theoretical Framework section. The entries oġlan, etük, and aġaç were selected for analysis because these lexemes belong to a segment of the language known as the“common core.”The lexemes within this segment are the most familiar to language users. When describing a new concept unknown to the language speaker but present in the extralinguistic world, core lexemes—those best known to the speaker—are more inclined to undergo cognitive processing. Consequently, this study aims to facilitate the monitoring of semantic derivational processes, which generate new meanings from frequently processed lexemes, and the resulting polysemy within the realm of Old Turkic. Based on the principle that meaning is more than the sum of a lexeme's lexical entry equivalent, conceptual information from the extralinguistic world, and contextual usage, the study seeks to access data within these three areas. Once the data is collected, a reconciliatory approach should be adopted between Feature Semantics and Prototype Semantics for the semantic analysis of lexemes. The texts in the Old Turkic corpus cannot offer the same regularity as today's spoken language. Thus, a linguistic algorithm that could yield clearer results by being limited to a single approach cannot be pursued in the same regularity for this corpus. This may prevent meaning from being fully revealed even if intrinsic language methods are applied. Here, the conceptual information with which the lexeme matches in the extralinguistic world, alongside context-derived results, holds unique importance for the diachronic field of Old Turkic compared to a synchronic study. In a well-defined dictionary by modern standards, conceptual information is unnecessary, as it is assumed that language users possess this knowledge at a basic level. However, in a diachronic study, the researcher —who may lack full conceptual knowledge— replaces the speaker as the primary audience, making conceptual information as significant as contextual data. It was determined that when conceptual information and contextual data align in the sample, the lexical units of the lexeme become more distinct. The synthesis of data is related to the polysemy phenomenon in a diachronic period, which holds a particular meaning within this field. It would be inconsistent to assume that language users distributed across a defined period and area would hold all meanings simultaneously, necessitating the acceptance of a new concept of“polysemy”for the period. Matching findings derived from contexts with the conceptual domain, along with notable regularities in these findings, led to the conclusion of a re-definable polysemy specific to the field. That is, if the investigated lexeme displays regular common uses, its identified lexical units and implicit meanings, which do not fit into polysemy unity, should be represented as dictionary entries. The polysemy categorization, adapted from Dirven (1985) into“X”and“non-X or un-X”was used to classify lexical units. However, the importance of this representation for Old Turkic lies in its need for representational visualization, due to the extensive contextual data, the analysis of context-derived information, and its alignment with conceptual knowledge. Ultimately, this representation serves as the diagram of the lexical entry in the historical dictionary that the research thesis aims to contribute to.
Benzer Tezler
- Kitābu'l İdrāk li- Lisāni'l Etrāk'te isimler- Divānu Lügati't Türk ve Kıpçak sözlükleriyle karşılaştırma-
Names in the Kitābu'l İdrāk li̇- Li̇sāni̇'l Etrāk- comparison with di̇vānu lügati̇'t Türk and Kipchak's dictionaries-
ADEM BULUT
Yüksek Lisans
Türkçe
2019
DilbilimÇukurova ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AYŞEHAN DENİZ ABİK
- Kitabu'l-İdrak li Lisani'l-Etrak'te fiiller (Kitabu'l-İdrak li Lisani'l-Etrak'teki fiiller temelinde eski ve bugünkü Kıpçak dil alanında fiiler üzerine tarihi karşılaştırmalı bir gramer ve ...) (2 cilt)
Verbs in the Kitabu'l-İdrak li Lisani'l-Etrak (An attemp at a historical comparative grammer and lexicon of historical and contemporary Kipchak Turkish language based on the verbal material in the lexicon ...)
A. MELEK ÖZYETGİN
Doktora
Türkçe
1999
DilbilimAnkara ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. F. SEMA BARUTÇU ÖZÖNDER
- Kitabu Bulgatu'l-Muştak fì Lugati't-Türk we'l-Kıfçak üzerine dil incelemesi
A linguistic analysis on ki?tabu bulgatu'l-muştak fì lugatit-Türk we'l-kipçak
GULHAN ABEDALAZİZ MOH'D JALAL AL-TURK
Doktora
Türkçe
2012
DilbilimGazi ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. HÜLYA KASAPOĞLU ÇENGEL
- El-Cebertî'nin 'Acâibu'l-âsâr Fi't-terâcim Ve'l-ahbâr' adlı eserinde Türkler ve Türkçe söz varlığı
Turks and Turkish vocabulary in el-Ceberti's work 'Acâibu'l-âsâr Fi't-terâcim Ve'l-ahbâr'
REHAB SALAMA
Doktora
Türkçe
2024
Türk Dili ve EdebiyatıAnkara Yıldırım Beyazıt ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FUNDA TOPRAK
- Tarihî Kıpçak Türkçesinde yapım ekleri
Production suffixes in historical Kipchak Turkish
ESRA POYRAZ
Doktora
Türkçe
2021
DilbilimSakarya ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ZİKRİ TURAN