Türkçede [-DA] biçimbiriminin uzamsal ve uzamdışı görünümleri: Bilişsel dilbilim çerçevesinde bir uygulama
Spatial and non-spatial extensions of [-DA] morpheme in Turkish: An application within the framework of cognitive linguistics
- Tez No: 943164
- Danışmanlar: DOÇ. DR. AYŞE EDA GÜNDOĞDU
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Dilbilim, Linguistics
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Necmettin Erbakan Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Genel Dilbilim Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 149
Özet
Bu çalışma, Türkçedeki [-DA] biçimbiriminin çokanlamlı yapısını bilişsel dilbilim kuramı çerçevesinde incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, söz konusu biçimbirimin uzamsal ve uzamsal olmayan anlam uzanımlarının nasıl sistematik bir ilişki içerisinde olduğu; imge şemaları, imleyen-sınır organizasyonu ve kavramsal metafor kuramı temelinde ortaya konmuştur. Çözümlemelerde, öntür sınıflandırma modeliyle paralel olarak, bulunma durumunun öntür bir uzanımdan türeyen uzamsal, uzamdışı ve arakesit uzanımlarının aile benzerliği gösterdiği; birbirleriyle ve öntürle ilişkili oldukları sonucuna varılmıştır. Veriseti, 9470 tanık tümceden oluşan bir örneklemden oluşmakta olup her bir tanık tümcenin oluşturduğu sahne, imge şematik yapı, imleyen- sınır ilişkisi ve kavramsal metafor bakımından kodlanarak değerlendirilmiştir. Bu çözümlemelerde, sınırlılık, boyut, gözeneklilik ve öngörülebilirlik gibi bilişsel parametrelere dayanan bir betimleme modeli geliştirilmiştir. Çözümlemeler sonucunda, uzanımlar 3 ana ulamda sınıflandırılmıştır: uzamsal, uzamdışı ve arakesit. Uzamsal ulamda 1832 sahne yer alırken bu sahneler 8 uzanım olarak sınıflandırılmıştır: öntür, alan, tanımsız, destek, yayılgan, etki, kaynaşma, yol. Arakesit olarak belirlenen ulamda içerik, etkinlik, katılım, durum, araç ve sahiplik olmak üzere 6 uzanım bulunmuştur ve 1035 sahne bu grupta yer almaktadır. Uzamdışı uzanımlar toplamda 17 uzanımda değerlendirilmiştir ve 4333 sahne bu grupta yer almaktadır. 2270 tanık tümcedeki yapılanmalar araştırma kapsamı dışında olması nedeniyle araştırmaya dahil edilmemiştir. Elde edilen bulgular, [-DA] biçimbiriminin yalnızca fiziksel konum bildiren bir biçimbirim olmadığını; aynı zamanda bir çok soyut kavramın kavramlaştırılmasında etkin rol oynayan kavramsal çok katmanlı bir anlamsal örgütleyici işlevi gördüğünü ortaya koymuştur. Bu yönüyle çalışma, hem bilişsel anlam kuramlarının Türkçe veriler üzerinden sınanmasına hem de çokanlamlılık çözümlemelerinde kullanılabilecek özgün bir şematik modelin geliştirilmesine katkı sunmaktadır.
Özet (Çeviri)
This study aims to examine the polysemic structure of [-DA] morpheme in Turkish within the framework of cognitive linguistics theory. In the study, the systematic relationship between the spatial and non-spatial extensions of the morpheme in question is revealed based on image schemas, trajector- landmark organization and conceptual metaphor theory. In the analyses, parallel to the prototype theory, it was revealed that the spatial, non-spatial and intersection extensions of the locative case derived from a prototype extension showed family resemblance; they were related to each other and to the prototype. The data set consisted of a large sample of 8694 sentences and the scene formed by each sentence was coded and evaluated in terms of image schematic structure, trajector- landmark relationship and conceptual metaphors. In these analyses, a description model based on cognitive parameters such as boundedness, dimension, porosity and predictability was developed. As a result of the analyses, extensions were classified into 3 main categories: spatial, non-spatial and intersection. While there are 1832 scenes in the spatial category, these scenes are classified into 8 extensions: prototype, area, indefinite, support, protensive, effect, merging, path. In the category determined as intersection, 6 extensions were found as content, activity, participation, situation, vehicle and ownership and 1035 scenes are in this group. Non-spatial extensions were evaluated in 17 extensions in total and 4333 scenes are in this group. The structures in 2270 witness sentences were not included in the study because they were not directly related to the research topic. The findings obtained revealed that the locative case in Turkish is not only a morpheme indicating physical location; it also serves as a conceptual multi-layered semantic organizer that plays an active role in the conceptualization of many abstract concepts. In this respect, the study contributes both to the testing of cognitive meaning theories on Turkish data and to the development of an original schematic model that can be used in polysemy analyses.
Benzer Tezler
- Yabancı dil olarak Türkçede –dır biçimbiriminin öğretimi üzerine ders malzemesi hazırlama
Preparing course materials for teaching -dir morpheme in Turkish for foreigners
CANSU AKSU
Yüksek Lisans
Türkçe
2014
Eğitim ve ÖğretimDokuz Eylül ÜniversitesiYabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. CANER KERİMOĞLU
- Türkçede ettirgen yapılar
Causative constructions in Turkish
SIDIKA DURSUN
Doktora
Türkçe
2017
DilbilimHacettepe ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. EMİNE YILMAZ
- Yabancılara Türkçe öğretimi ders kitaplarında {-Mış} biçimbiriminin işlevlerinin incelenmesi
Examining the functions of the morpheme {-Miş} in Turkish as a foreign language coursebooks
SELDA DEMİR
Yüksek Lisans
Türkçe
2016
Eğitim ve ÖğretimDokuz Eylül ÜniversitesiYabancı Dil Olarak Türkçe Öğretimi Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. KAMİL İŞERİ
- Türkçede -Ik yapım ekinin biçimbilim-anlambilim arayüzünde değerlendirilmesi
The evaluation of the -Ik suffix in Turkish at the morphology-semantics interface
KADİR CAN ÖZDEMİR
Yüksek Lisans
Türkçe
2023
DilbilimYıldız Teknik ÜniversitesiTürkçe ve Sosyal Bilimler Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. HASAN MESUT MERAL
- Eski Türkçede sözlükselleştirici kip ekleri
Lexicalizing mood suffixes in old Turkish
GAMZE YİĞİT
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
DilbilimOrdu ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. HÜSEYİN YILDIZ