Çanak Çömlekli Neolitik Dönem'de Kıbrıs ile anakara etkileşimi
Interaction between cyprus and the mainland during the Pottery Neolithic Period
- Tez No: 947677
- Danışmanlar: DOÇ. DR. EYLEM ÖZDOĞAN, DOÇ. DR. MÜGE ŞEVKETOĞLU
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Arkeoloji, Archeology
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İstanbul Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Tarih Öncesi Arkeolojisi Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 564
Özet
Bu çalışma, Neolitik Çağ'da Doğu Akdeniz'de yerleşik ve üretici yaşama geçiş ve gelişim sürecinde Kıbrıs adasındaki kültürel ortam ve çevre bölgelerle ilişkileri incelemektedir. Kıbrıs'ta yerleşik yaşamın başlangıcının, Güneybatı Asya'da yaşanan gelişmelerin bir sonucu olduğu bugün yaygın olarak kabul edilmektedir. Ancak Neolitik toplumların adaya geldikten sonra nasıl bir dönüşüm girdikleri ve daha da önemlisi anakara ile olan bağlantılarının nasıl şekillendiği çok fazla araştırılmamıştır. Özellikle Neolitik Çağ'ın geç aşamalarını temsil eden Çanak Çömlekli Neolitik Dönem ada için bilinmezlerle doldur. Bu tez çalışmasında özellikle Neolitik Çağ'ın bu son aşamasına odaklanmakta, veri eksikliklerini gidermek amacıyla küçük bir alanda, eski ve yeni bulguların harmanlanmasını sağlayacak bir yüzey taraması ile arazi çalışmaları da yapılmıştır. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem'de dış etkilerle başlayan yerleşik yaşam, zaman içinde adaya uyum sağlamış ve özgün bir kültürel ortam oluşmuştur. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem'de yaşanan bu kültürel ortam anakaraya oranla daha geç bir tarihte sonlanmakta ve bu durum da adanın özgün yapısıyla ilişkilendirilmektedir. Ancak adada Çanak Çömlekli Neolitik Dönem'in başlangıcı ve çömlekçiliğin ortaya çıkışı, çevre bölgelere oranla gecikmelidir, önceki dönem arasında bir boşluk bulunmaktadır. Yaklaşık bin yıllık bir boşluğun ardından, MÖ 6. bin yılın sonlarında başlayan ve MÖ 4. bin yıla kadar devam eden Çanak Çömlekli Neolitik Dönem gerek yaşam biçimi gerekse çok tanımlı çanak çömlek buluntularıyla anakaradaki Neolitik yaşamın gecikmeli bir benzeri gibidir. Ancak ne yazık ki bu dönemle ilgili veriler oldukça sınırlı olduğu gibi, eldeki verilerin neredeyse tamamı eski tarihli çalışmalardan gelmektedir. Küçük alanlarda sürdürülen bu eski tarihli kazı çalışmaları örneğin beslenme alışkanlıkları ve gündelik yaşama yönelik bulgulardan ziyade mimari ve çanak çömlek gruplarıyla sınırlıdır. Tezin içinde ayrıntılı olarak ele alındığı gibi yerleşmelerin bir kısmı mutlak yöntemlerle tarihlendirilmiştir. Ancak tarihler arasında bulunan uzun boşluklar ve kazısı yapılan yerlerin ardışık bir sıra düzeninin oluşturulmasını ve sürece dair gelişme dinamiklerinin çıkarılmasını güçleştirmektedir. Bu durum eldeki ana veri kaynağını, karşılaştırmaların görece daha kolay yapılabildiği çanak çömlek buluntuları ile sınırlı tutulmasına neden olmuştur. Diğer taraftan çanak çömleklerin ana veri kaynağını oluşturması, hem çalışma kapsamında yapılan yüzey araştırması, hem de önceki yüzey bulgularının da değerlendirilebilmesine olanak tanımıştır. Çanak Çömlekli Neolitik Dönem'e tarihlenen bulgular belirtildiği gibi eski tarihli çalışmalardan elde edilmiştir. Az sayıdaki, sınırlı çalışmanın büyük bir kısmı, Mezopotamya'da Kentleşme sürecinin, Anadolu'da ise önemli değişimlerin başladığı bir döneme karşılık gelmektedir. Buna karşın, Kıbrıs'taki dönüşümler daha çok çanak çömlek üzerinden tanımlanmakta ve anakarada Neolitik Çağ'dan itibaren görülen çanak çömlek ve bezeme tekniklerinin devam etmesi nedeniyle Neolitik olarak nitelendirilmektedir. Çanak çömlek gruplarında gözlenen bölgesel ve zamansal çeşitleme mevcut çanak çömlek bulgularının gecikmiş değil, anakarayla hemen hemen çağdaş, ancak anakarada değişim süreci başladığında, bu durumdan çok etkilenmeden adaya özgün bir modele dönüştüğünü düşündürmektedir. Çanak çömlekli Neolitik Dönem'in hemen hemen ana kara ile paralel başlayan ancak daha uzun süre devam eden bir kültürel olgu olarak görülmemesinin başlıca nedeni olasılıkla, mevcut kazı yerlerinin dönemin geç aşamalarına tarihlenen sonuçlar vermesidir. Bu durumda, gerçekçi bir kültürel sıradüzen oluşturabilmek için tarihlerin yenilenmesinin yanı sıra yeni çalışmaların yapılmasını bir zorunluluk haline getirmektedir. Bu çerçevede, tez kapsamında yeni veri toplanmasını sağlayacak bir yüzey taraması yapılmıştır. Çanak Çömleksiz ve Çanak Çömlekli Neolitik Dönemler arasında geleneksel olarak kabul edilen yaklaşık bin yıllık kronolojik boşluğu dolduracak ya da sürece ilişkin yen gözlemler yapılabilmesini sağlamak amacıyla Güzelyurt Körfezi Tarihöncesi Yüzey Araştırması olarak adlandırılan iki sezonluk bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Çalışmada belirlenen yerleşmeler ve buluntu alanlarından elde edilen yeni veriler, daha önceki araştırmalardan bilinen yerleşimlere ait yayımlanmış bulgularla birlikte değerlendirilmiştir. Böylece, Kıbrıs'taki Çanak Çömlekli Neolitik Dönem'e dair veri havuzu genişletilmiştir. Elde edilen sonuçlarla bu boşluğun, yalnızca arkeolojik veri eksikliğinden mi, yoksa gerçek bir kültürel dönüşüm sürecinden mi kaynaklandığı sorusuna çok yönlü açıklamalar getirilmeye çalışılmıştır. Çalışma kapsamında, çanak çömlek teknolojisinin adada geç ortaya çıkış nedenleri; hammadde dolaşımı, üretim teknolojilerinin aktarımı, bitki ve hayvan türlerinin ada üzerindeki dağılımı, sembolik ve kültürel değerlerin dolaşımı, ulaşım teknolojileri ve insan hareketliliği gibi çok katmanlı parametreler üzerinden tartışılmıştır. Ancak bu parametreler arasında, ada genelinde yeterli arkeolojik veriye sahip ve tüm yerleşmelerde ortak biçimde izlenebilen tek unsurun çanak çömlek olduğu görülmüştür. Bu nedenle Kıbrıs ile anakara arasındaki ilişkiler, özellikle çanak çömleklerin biçimsel ve teknolojik özellikleri temelinde değerlendirilmiş; çömlekçilik geleneğinin adada nasıl yerelleştiği ve ne ölçüde dış etkilerle şekillendiği analiz edilmiştir. Çanak çömlek teknolojisinin adada geç benimsenmiş olmasına rağmen, Kıbrıs'taki malzeme üzerindeki Levant ve Anadolu etkileri açık biçimde izlenebilmiştir. Başlangıçtayalın ve basit formlarda üretilen kapların, biçim çeşitlemelerinin arttığı, boyalı ve tarak bezemeli örneklerle stilistik açıdan zenginleştiği, kültürel etkileşimlerin yanı sıra yerelleşerek bir sentez oluşturduğu izlenebilmiştir. Bu sentezin, adanın kuzey ve güney kesimleri arasında bazı farklılıklara sahip olduğu ve bunun anakaranın farklı kesimleriyle olan iletişimden kaynaklandığı öngörülmüştür. Sonuç olarak bu çalışma, Kıbrıs'ın Neolitik Dönem boyunca yalnızca çevresel etkiler altında pasif bir geçiş bölgesi değil, etkileşimleri kendi kültürel bağlamında yeniden yorumlayarak bir kimlik geliştiren bir alanolduğunu ortaya koymaktadır. Çömlekçilikte gözlemlenen stilistik çeşitlilik, ada toplumlarının sosyo-ekonomik dinamiklerini, kültürel muhafazakârlığını ve adaptasyon süreçlerini anlamak açısından önemli veriler sunmaktadır. Çalışma, Kıbrıs'ın Neolitik Çağ'daki Doğu Akdeniz kültürel dokusu içindeki konumunu yeniden değerlendirme gereğini vurgulamakta ve Çanak Çömlekli Neolitik Dönem'e ilişkin arkeolojik kazıların ve veri üretiminin artırılmasının bilimsel bir zorunlulukolduğunu ortaya koymaktadır. Adadaki arkeolojik bulgular, Anadolu, Kuzey Mezopotamya ve Levant bölgeleriyle kurulan sıkı kültürel bağlara işaret etmekte ve bu ilişkilerin Kıbrıs'taki kültürel ve teknolojik gelişim sürecini doğrudan etkilediğinigöstermektedir. Özellikle çanak çömlek teknolojisinin geç benimsenmesi, yalnızcahammadde kıtlığıyla açıklanamayacak kadar karmaşık bir sürece işaret etmekte ve bu bağlamda daha kapsamlı araştırmaları gerekli kılmaktadır.
Özet (Çeviri)
This study investigates the cultural landscape of Cyprus during the Neolithic Period and its interactions with surrounding regions, within the broader context of the transition to sedentary and productive lifeways in the Eastern Mediterranean. It is now widely accepted that the emergence of sedentary communities on the island resulted from developments occurring in Southwest Asia. However, the nature of the transformations experienced by Neolithic communities upon their arrival in Cyprus, and more crucially, how their mainland connections evolved, remain insufficiently explored. In particular, the Pottery Neolithic Period, representing the later stages of the Neolithic, is marked by significant gaps in the archaeological record of the island. This dissertation focuses on the final phase of the Neolithic and seeks to address existing data gaps through a targeted field survey, incorporating both previously known and newly collected material. The emergence of sedentism in the Pre-Pottery Neolithic on Cyprus, initially shaped by external influences, gradually gave rise to an insular cultural environment. This Pre-Pottery Neolithic phase persisted longer on the island than on the mainland, a phenomenon attributed to Cyprus's insular dynamics. Nevertheless, the onset of the Pottery Neolithic and the introduction of pottery technology occurred comparatively late on the island, leaving a significant chronological gap between the two phases. Following an approximate hiatus/delay of one millennium, the Pottery Neolithic of Cyprus, extending from the late 6th to the 4th millennium BCE, manifests as a delayed counterpart to contemporaneous mainland traditions, both in lifestyle and pottery typologies. Unfortunately, the available evidence for this period is highly limited and derives almost entirely from early excavations. These excavations, often constrained in scope, have largely emphasised architecture and pottery assemblages, with minimal insights into subsistence strategies or daily life. As discussed in detail in this thesis, some settlements have been dated using absolute methods. However, significant chronological discontinuities and the absence of stratigraphic sequences from excavated sites hinder efforts to reconstruct a coherent developmental trajectory. This limitation has compelled the research to rely primarily on pottery evidence, which allows for more consistent interregional comparisons. Consequently, pottery forms the principal dataset of this study, enabling the integration of results from both new fieldwork and earlier surface surveys. The Pottery Neolithic material discussed herein originates predominantly from earlier fieldwork, conducted during a period when urbanisation in Mesopotamia and major cultural transformations in Anatolia were beginning to take shape. In contrast, transformations on Cyprus are largely inferred from pottery evidence, and the continuation of pottery production techniques and decorative practices dating back to the Neolithic mainland has contributed to their classification as Neolithic. The regional and chronological variability observed in Cypriot pottery assemblages suggests that these were not simply belated manifestations of mainland traditions. Rather, they appear broadly contemporary with mainland counterparts, diverging into a distinct insular model once broader changes began to unfold on the mainland. A principal reason the Cypriot Pottery Neolithic is not recognised as a long-lasting cultural phenomenon running in parallel with the mainland lies in the fact that most excavated sites date to the later stages of the period. This situation underscores the need for renewed excavations and radiocarbon dating to establish a more accurate cultural sequence. Within this framework, the Morphou Bay Prehistoric Survey was conducted over two field seasons to generate new datasets aimed at addressing the traditionally accepted millennium-long chronological gap between the Pre-Pottery and Pottery Neolithic. The newly identified settlements and findspots were examined in conjunction with previously published data from known sites, thereby expanding the overall dataset for the Cypriot Pottery Neolithic. The study interrogates whether the observed chronological hiatus reflects an actual cultural transformation or is merely the result of an archaeological visibility bias. The emergence of pottery technology in Cyprus is analysed through multiple interrelated parameters, including raw material circulation, transmission of production techniques, distribution of plant and animal species, symbolic and cultural exchanges, transportation technologies, and human mobility. Among these variables, pottery remains the only consistent and sufficiently documented element across all Neolithic settlements on the island. Therefore, interregional connections, particularly between Cyprus and the mainland, are evaluated primarily through the formal and technological attributes of pottery assemblages, with specific attention to the degree of local adaptation and external influence. Despite its late adoption, the pottery material from Cyprus exhibits clear stylistic and technological affinities with the Levant and Anatolia. Initially produced in plain and utilitarian forms, Cypriot pottery evolved into more stylistically diverse types featuring painted and combed decoration, reflecting both external influences and localised synthesis. This hybridisation process shows regional differentiation within the island itself, likely reflecting variable degrees of interaction with distinct mainland cultural spheres. In conclusion, this research demonstrates that Cyprus should not be viewed merely as a passive periphery influenced by external developments, but rather as a dynamic locus that reinterpreted these influences within its cultural context. The stylistic diversity observed in Cypriot pottery assemblages provides critical insights into the socio- economic dynamics, cultural conservatism, and adaptive strategiesof island communities. This study emphasises the necessity of re-evaluating Cyprus's position within the Neolithic cultural fabric of the Eastern Mediterranean and underscores the importance of expanding archaeological investigations into the Pottery Neolithic period. The island's archaeological record reveals robust cultural links with Anatolia, Northern Mesopotamia, and the Levant, which significantly shaped its cultural and technological development. The delayed adoption of pottery technology in Cyprus cannot be solely attributed to raw material constraints, pointing instead to a complex set of factors that warrant further comprehensive investigation.
Benzer Tezler
- Neolitik dönemde Çukurova ve Orta Toroslar: Yeni araştırmalar ve çevre bölgelerle ilişkiler
Neolithic period in the Çukurova plain and Middle Taurus region: New research and relationship wi̇th the surrounding regions
ORKUN HAMZA KAYCİ
- Yukarı Ova (Ceyhan Ovası) Hellenistik Dönem seramiği
Pottery Of the Hellenistic Period from Yukarı Ova (Ceyhan Plain)
HAKKI FAHRİ ÖZDEMİR
Yüksek Lisans
Türkçe
2008
ArkeolojiÇukurova ÜniversitesiArkeoloji Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. KAZIM SERDAR GİRGİNER
YRD. DOÇ. DR. MURAT DURUKAN
- Güneydoğu ve Orta Anadolu bölgelerinde neolitik dönem'de konut ve hane
Neolithic house and household in Southeast and Central Anatolia
GÖKHAN MURAT ÇOBAN
- Neolitik Dönem'de Şanlıurfa ve çevresi
Şanlıurfa and its surroundings in the Neolitic Period
LEYLA BOZKUŞ
- Mezraa-Teleilat kazısı verilerine göre Hassuna Kültürü içinde 'Husking Tray' türü kapların değerlendirilmesi
In accordance with the Mezraa-Teleilat excavation data, the evaluation of 'Husking Tray's within the Hassuna Culture
BENGÜ KILIÇBEYLİ
Yüksek Lisans
Türkçe
2004
Arkeolojiİstanbul ÜniversitesiPrehistorya Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MEHMET ÖZDOĞAN