Harezm Türkçesinde mental fiiller
Mental verbs in Khwarezm Turkish
- Tez No: 963253
- Danışmanlar: DOÇ. DR. YAŞAR TOKAY
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Türk Dili ve Edebiyatı, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 111
Özet
Türk dili, tarihsel süreç içerisinde hem yapısal hem de anlamsal açıdan dikkate değer değişim ve gelişmeler sergilemiştir. Bu süreçte dönemsel olarak sözcüklerin anlamlarında çeşitli dönüşümler yaşanmıştır. Araştırmanın temelini oluşturan ve dilin yapı taşlarından biri olan fiiller ise şekil ve anlam bakımından farklı dönemlerde çeşitli biçimsel ve anlamsal değişikliklere uğramıştır. Bu değişiklikler Türk dilinde fiilleri pek çok açıdan daha zengin bir hâle getirmiştir. Özellikle fiillerin taşıdığı metaforik anlamlar anlambilim açısından fiillere daha derin ve çok katmanlı bir anlam boyutu kazandırmıştır. Fiillerin metaforik anlam boyutlarını yansıtan ve dilsel öğelerin zihinsel süreçlerle olan ilişkisini ortaya koyan mental fiiller, bu çalışmanın temel inceleme alanını oluşturmaktadır. Mental fiiller, bireylerin zihinsel süreçlerini dil aracılığıyla nasıl yapılandırdığını ve yansıttığını göstermesi bakımından önemlidir. Ancak bu tür fiillerin anlam analizleri, öznel yorumlara açık olduğundan, ulaşılan sonuçlar kesin ve evrensel tanımlar sunmaktan ziyade bağlama bağlı çıkarımlara dayanmaktadır. Bundan dolayı mental fiillerin pek çok tasnifi mevcuttur. Bu araştırmada Kuban Seçkin'in mental fiilleri temelde duyu, duygu, idrak ve açıklama (bilişsel) olarak dört başlık altında ele aldığı tasnif yöntemi kullanılmıştır. Tespit edilen mental fiiller duyu fiilleri, duygu fiilleri, idrak fiilleri ve bilişsel fiiller olarak 4 başlık altında incelenmiştir. Duyu fiilleri görme, tatma, dokunma gibi beş duyu organa dayanırken; duygu fiilleri insanın bu algılar neticesinde geliştirdiği hisleri ifade eder. İdrak fiilleri ise öğrenme, bilme gibi basit fiilleri kapsarken; bilişsel fiiller kazanmak, sormak, hesap etmek gibi beyinde daha uzun bir işlev gerektirir. Araştırmada bu başlıklar altında yapılan inceleme esas olarak Harezm Dönemine ait olan Hüsrev ü Şirin, Mu'înü'l-Mürîd, Ḳıṣaṣü'l-Enbiyâ, Cümcümename, Keşfü'l-Hüda, Nehcü'l-Ferâdis, Harezm Türkçesi Kur'an Tercümesi ve Mukaddimet'ül-Edeb adlı eser üzerinde gerçekleştirilmiştir. Eserlerde özgün pek çok mental fiile rastlanmış ancak en fazla duygu fiili tespit edilmiştir. Özellikle Kutb'un Hüsrev ü Şirin adlı eserinde kullanılan özgün dil, tekrara yer verilmeyen ve yalnızca tek örneği bulunan duygu fiillerinin ortaya çıkmasına olanak sağlamıştır. Mental fiiller üzerine yapılan bu tür çalışmalar Türk dilinin anlam dünyasının zenginliğini ortaya koymak açısından büyük bir önem taşımaktadır. Bu araştırma Harezm Dönemine ait eserlerde mental fiillerin kullanım alanını inceleyerek Türk dili çalışmalarına katkı sağlamıştır.
Özet (Çeviri)
Turkish, throughout its historical development, has undergone remarkable structural and semantic changes. In this process, the meanings of words have transformed periodically. Verbs, which form the basis of this research and are one of the fundamental building blocks of language, have experienced various morphological and semantic changes across different periods. These changes have enriched verbs in Turkish in many respects. In particular, the metaphorical meanings carried by verbs have provided a deeper and multilayered semantic dimension to verbs from a semantic perspective. Mental verbs, which reflect the metaphorical dimensions of meaning in verbs and reveal the relationship between linguistic elements and mental processes, constitute the primary focus of this study. Mental verbs are important in that they show how individuals construct and reflect their mental processes through language. However, since the semantic analysis of such verbs is open to subjective interpretation, the results obtained are based on contextual inferences rather than offering absolute and universal definitions. Therefore, there are many classifications of mental verbs. In this study, the classification method proposed by Kuban Seçkin, which categorizes mental verbs under four main headings—sense, emotion, perception, and cognitive (explanatory)—was used. The identified mental verbs are examined under the four categories of sensory verbs, emotional verbs, perceptive verbs, and cognitive verbs. Sensory verbs are based on the five sense organs such as seeing, tasting, and touching; emotional verbs express the feelings developed as a result of these perceptions. Perceptive verbs include basic verbs such as learning and knowing, while cognitive verbs involve more complex mental functions such as acquiring, questioning, and calculating. The analysis conducted under these categories was carried out on the following works from the Khwarezmian Period: Hüsrev ü Şirin, Muʿīnü'l-Mürīd, Ḳıṣaṣü'l-Enbiyā, Cümcümenāme, Keşfü'l-Hüdā, Nehcü'l-Ferādis, Harezm Türkçesi Kur'an Tercümesi and Mukaddimetü'l-Edeb. Many original mental verbs were identified in these works, with emotional verbs being the most frequently encountered. In particular, the original language used in Qutb's Hüsrev ü Şirin allowed for the emergence of emotional verbs that appear only once and are not repeated elsewhere. Studies like this one on mental verbs are of great importance in revealing the richness of the semantic world of the Turkish language. This research has contributed to Turkish language studies by examining the use of mental verbs in works from the Khwarezmian Period.
Benzer Tezler
- Harezm Türkçesinde eylem kipliği
Event modality in Khwarezm Turkish
MUHAMMET YASİN ÇAKIR
Doktora
Türkçe
2024
DilbilimKaradeniz Teknik ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ ÇİĞDEM USTA
- Harezm-Kıpçak Türkçesinde duygu fiilleri
Emotional vers in Khwarezm-Kipchak Turkish
SEDA ÖZTÜRK KALKAN
Doktora
Türkçe
2024
Türk Dili ve EdebiyatıGazi ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. HABİBE YAZICI ERSOY
- Harezm Türkçesinde söz yapımı
Word coinage in Khwarezm Turkish
MENŞURE AŞCI
Doktora
Türkçe
2019
DilbilimGazi ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FATMA ÖZKAN
- Harezm Türkçesinde bitki ve hayvanlarla ilgili söz varlığının incelenmesi
An analysis of the vocabulary related to plants and animals in Khwarezmian Turkish
SÜMEYYE BÜTÜN
Yüksek Lisans
Türkçe
2024
Türk Dili ve EdebiyatıYozgat Bozok ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ MEHMET EMİN GÖNEN
- Harezm Türkçesinde birleşik fiiller
Compound verbs in Harezm Turkish
ABDULLAH DEMİRAL
Doktora
Türkçe
2012
DilbilimDicle ÜniversitesiOrtaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. SADETTİN ÖZÇELİK