Geri Dön

Bilim, tıp ve teknolojiyi edebiyat aracılığıyla okumak: Tüberküloz ve ilgili sağlık mekânları bağlamında Türkiye'deki deneyimler (1900–1950)

Reading science, medicine and technology through literature: Experiences in Türkiye in the context of tuberculosis and places of healthcare (1900–1950)

  1. Tez No: 967349
  2. Yazar: MELİKE KARALİ
  3. Danışmanlar: PROF. DR. TUNCAY ZORLU
  4. Tez Türü: Doktora
  5. Konular: Bilim ve Teknoloji, Deontoloji ve Tıp Tarihi, Tarih, Science and Technology, Medical History and Ethics, History
  6. Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
  7. Yıl: 2025
  8. Dil: Türkçe
  9. Üniversite: İstanbul Teknik Üniversitesi
  10. Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: Bilim ve Teknoloji Tarihi Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Bilim ve Teknoloji Tarihi Bilim Dalı
  13. Sayfa Sayısı: 238

Özet

Bilim, tıp ve teknoloji tarihi, yalnızca bilimsel bilgi üretimi ile teknolojik gelişmelerin kronolojik bir dökümünü sunmakla sınırlı kalmayan, bu üretim süreçlerinin toplumsal, kültürel ve bireysel boyutlarda eleştirel biçimde tartışılmasına imkân tanıyan bir disiplindir. Bu çerçevede, tıbbi bilginin bireyler üzerindeki etkisi ve bireylerle kurduğu ilişki, bulaşıcı hastalıkların tarihinin yazımında önemli bir yer tutmaktadır. Tüberküloz, bu hastalıklar arasında hem yaygınlığı hem de bireysel ile toplumsal yaşantılarda bıraktığı derin etkiler nedeniyle disiplinler arası bir yaklaşımla ele alınması gereken çok katmanlı bir olgudur. Bu tez, yirminci yüzyılın ilk yarısında Türkiye'de tüberküloz hastalarının bireysel ve toplumsal deneyimlerini edebî metinler aracılığıyla inceleyerek bilim, tıp ve teknoloji tarihine hasta merkezli bir yaklaşım sunmayı amaçlamaktadır. COVID-19 pandemisinin çağdaş dünyada yarattığı sarsıcı etkiler, salgın hastalıkların tarih boyunca yalnızca tıbbi alanda değil, aynı zamanda kültürel, mimari, sosyal ve psikolojik boyutlarda da derin izler bıraktığını yeniden hatırlatmıştır. Bu bağlamda tüberküloz, biyomedikal bir olgu olmasının ötesinde, sanat, mimarlık ve edebiyat gibi beşerî disiplinlerde anlam üretimini şekillendiren kültürel bir fenomen olarak ele alınmalıdır. Yirminci yüzyılın ilk yarısında Türkiye'deki tüberküloz vakalarının, bireylerin gündelik yaşam pratiklerine, mekânsal algılarına ve sağlık sistemleriyle ilişkilerine nasıl yansıdığı, bu çalışmanın temel hareket noktasını oluşturmaktadır. Bu bağlamda, edebî metinler hem bireysel yaşantıların duygu yüklü anlatılarını hem de toplumsal hafızada yer eden norm ve temsilleri barındırmaları açısından tarihsel analiz için eşsiz kaynaklardır. Ancak, Türkiye'de bilim ve tıp tarihi yazımında bu tür anlatıların yeterince değerlendirilmediği, hâkim tarih yazımı pratiklerinin büyük ölçüde bilim insanı biyografileri, kurum tarihi veya içselci epistemolojik yaklaşımlar etrafında şekillendiği görülmektedir. Bu çalışma, söz konusu sınırlılıkları aşmayı hedeflemekte, fenomenolojik yöntem ve“aşağıdan tarih”yaklaşımıyla, edebiyatı tarihsel bilgi üretiminde işlevsel bir kaynak olarak konumlandırmaktadır. Tez çalışmasının amacı, yirminci yüzyılın ilk yarısında Türkiye'deki tüberküloz hastalarının verem sanatoryumlarında veya hastanelerde gündelik hayat, duygular, tıbbi otoriteyle karşılaşmalar, kurumsal mekânlar ve tıbbi uygulamalar ekseninde şekillenen deneyimlerini edebî metinler aracılığıyla tespit etmek ve bu deneyimleri betimleyici – yorumlayıcı fenomenoloji ile analiz ederek çok katmanlı bir çözümleme sunmaktır. Tez çalışmasının ana kitlesini, Türk edebiyatında verem hastalığına yakalanarak sanatoryumlarda veya hastanelerde tedavi görmüş yazarların hikâye ve roman türündeki eserleri oluşturmaktadır. Yirminci yüzyılın ilk yarısında bu tür sağlık kurumlarında bulunmuş yazarların, bireysel deneyimlerine ve aynı ortamda tedavi gören diğer hastalara ilişkin gözlemlerine dayanan yapıtları incelenerek bilim, tıp ve teknoloji tarihine toplumsal bir perspektiften katkı sağlanması amaçlanmaktadır. Bu çerçeveyle Peyami Safa'nın Dokuzuncu Hariciye Koğuşu adlı romanı, Mahmut Yesâri'nin Yakacık Mektupları adlı hikâye kitabı, Necati Cumalı'nın Değişik Gözle adlı hikâye kitabı, Rıfat Ilgaz'ın Pijamalılar (Bizim Koğuş) adlı romanı örneklem oluşturmada kullanılmıştır. Bu çalışma, hastalık tarihini“aşağıdan tarih”yaklaşımı çerçevesinde ele almakta, hastaların gündelik yaşam pratikleri, duygusal deneyimleri ve anlam dünyaları üzerinden tıbbi geçmişe ilişkin yeni bir okuma sunmayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, Roy Porter'ın The Patient's View: Doing Medical History from Below (1985) başlıklı makalesi, çalışmanın kuramsal arka planını şekillendiren temel kaynaklardan biri olarak değerlendirilmiştir. Hastaların iyileşme tarihindeki rolünün bilim insanları tarafından uzun süredir göz ardı edildiğini vurgulayan Porter, hastanın bakışına dayalı alternatif bir tıp tarihi geliştirmek için belirli stratejiler önermiştir. Bu bağlamda, Yesâri, Safa, Ilgaz ve Cumalı'nın edebî anlatıları, Porter'ın çağrısıyla uyumlu biçimde, hastalık deneyimini“hastanın bakışı”ndan anlama çabasının merkezine yerleştirilmiştir. Nitel bir araştırma olarak yapılandırılan bu çalışmada, John W. Creswell'in (2023) Nitel Araştırma Yöntemleri: Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni adlı eserinden yararlanılmış, elde edilen veriler doğrultusunda fenomenolojik yaklaşım en uygun yöntem olarak belirlenmiştir. Çalışmada örneklem kapsamında incelenen edebî eserlerin çözümlemesinde bu yöntem temel alınmıştır. Fenomenolojik analiz sürecinde, Clark Moustakas'ın (1994) Phenomenological Research Methods adlı eserinde önerdiği veri analiz prosedürleri esas alınmıştır. Moustakas, yaklaşımını Edmund Husserl'in geliştirdiği“transandantal fenomenoloji”ye dayandırmaktadır. Tarih yazımı bağlamında değerlendirildiğinde, fenomenolojik yöntemin“aşağıdan tarih”yaklaşımıyla güçlü bir kuramsal uyum içinde olduğu görülmektedir. Felsefi temellere dayanan ve nitel bir araştırma yöntemi olarak yapılandırılan fenomenolojik yaklaşım, aşağıdan tarih ile birlikte kullanıldığında, çoğunlukla göz ardı edilen, dışlanan ya da sıradan bireylerin yaşantılarına dair kapsamlı ve derinlikli bir anlayış geliştirmeye olanak tanımaktadır. Tüberküloz, özellikle on dokuzuncu yüzyılda ve yirminci yüzyılın başlarında yayımlanan pek çok edebî eserde yer alan bir hastalık olmasına rağmen, Türk edebiyatında hem ana teması tüberküloz olan hem de sağlık mekânlarında geçen anlatıların sayısı sınırlıdır. Bu nedenle, tezin kapsam ve sınırları doğrultusunda belirlenen tüm eserler —Peyami Safa'nın Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Mahmut Yesâri'nin Yakacık Mektupları, Necati Cumalı'nın Değişik Gözle ve Rıfat Ilgaz'ın Pijamalılar adlı eserleri— örneklem olarak değerlendirilmiştir. Söz konusu metinlerin tamamı yirminci yüzyılın ilk yarısındaki deneyimleri yansıtmaktadır. Çalışmada, yirminci yüzyılın ilk yarısındaki deneyimleri açığa çıkarabilmek amacıyla dünya ve Türk edebiyatından bazı eserler de —Franz Kafka'nın Ottla'ya ve Aileye Mektuplar'ı, Kerime Nadir'in Hıçkırık adlı romanı ve Ayşe Kulin'in Füreya adlı biyografik romanı— incelenmiştir. Bu eserler ilk kez bilim, tıp ve teknoloji tarihi bağlamında,“deneyim”kavramı temelinde analiz edilmiştir. Araştırma süreci, veri toplama, veri analizi ve veri yorumlama olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır. Veri toplama aşamasında literatür taraması yapılmış ve örneklem oluşturulmuştur. Kullanılan veri toplama araçları yazılı ve görsel kaynakları kapsamaktadır. Birincil kaynaklar arasında romanlar, hikâyeler, şiirler, mektuplar, hatıratlar, fotoğraflar, filmler, belgeseller, afişler, mimari planlar ve süreli yayınlar yer almaktadır. İkincil kaynaklar biyografi ve monografi çalışmalarından, üçüncül kaynaklar ise sözlük ve ansiklopedilerden oluşmaktadır. Tezde öncelikle tüberkülozun tarihçesi ele alınmış, hastalığın anlaşılma biçimleri, nedenleri, belirtileri, tanısı ve tedavisi açıklanmıştır. Tüberkülozla mücadeledeki dönüm noktaları ve bu süreçteki bilimsel gelişmelere yer verilmiş, sanatoryum, hastane ve açık hava okulları gibi sağlık mekânlarının işlevi tarihsel bağlamda değerlendirilmiştir. Sonraki aşamada, edebî metinlerde tüberküloz ve sanatoryumların tasvirlerine odaklanılmış, ele alınan metinler bilim, tıp ve teknoloji tarihi çerçevesinde analiz edilmiştir. Bu kapsamda Kafka'nın mektupları, Nadir'in Hıçkırık ve Kulin'in Füreya adlı eserleri detaylı olarak incelenmiştir. Ayrıca döneme ait görsel, işitsel ve dramatik sanatlarda tüberküloz ve sanatoryum temsilleri de değerlendirilmiştir. Her bir edebî eserde hastalık deneyiminin bedensel, duygusal, toplumsal ve mekânsal boyutları detaylı biçimde irdelenmiştir. Sanatoryumların bireyin zaman, mekân, benlik ve ilişkilerle kurduğu bağları nasıl dönüştürdüğü, hastalıkla baş etmenin, dayanışmanın ve hatırlanma isteğinin nasıl anlam kazandığı analiz edilmiştir. Bu çalışma, Türkiye'de bilim tarihi yazımına insan merkezli bir yaklaşım kazandırmayı amaçlamakta, geçmişteki salgın deneyimleriyle günümüz sağlık krizleri arasında düşünsel bir köprü kurarak tarihsel bilinç gelişimine katkı sunmaktadır. Uluslararası düzeyde ise edebiyatın tarihsel bilgi üretimindeki işlevine dair literatürdeki boşluğu doldurmayı ve deneyim merkezli yaklaşımlar için özgün bir model oluşturmayı hedeflemektedir. Sonuç olarak bu tez, bilim, tıp ve teknoloji tarihini bireylerin deneyimleri üzerinden yeniden düşünmeye çağırmakta, edebiyatı tarihsel bir kaynak olarak ele alan yenilikçi bir yöntemi akademik tartışmalara dâhil etmektedir. Disiplinler arası ve eleştirel yaklaşımıyla bilim tarihi yazımında yeni bakış açıları geliştirilmesine olanak tanımaktadır.

Özet (Çeviri)

The history of science, medicine, and technology is not limited to offering a chronological account of scientific knowledge production and technological developments; rather, it is a discipline that allows for the critical examination of these processes within their social, cultural, and individual dimensions. Within this framework, the impact of medical knowledge on individuals and its relationship with them occupies a significant place in the historiography of infectious diseases. Among such diseases, tuberculosis stands out as a multi-layered phenomenon that requires an interdisciplinary approach due to both its widespread prevalence and the profound effects it has left on individual and collective lives. This thesis seeks to provide a patient-centred perspective on the history of science, medicine, and technology by examining the individual and societal experiences of tuberculosis patients in Türkiye during the first half of the twentieth century, through the lens of literary texts. The disruptive impact of the COVID-19 pandemic in the contemporary world has once again reminded us that throughout history, epidemic diseases have left deep marks not only in the medical field but also in cultural, architectural, social, and psychological domains. In this context, tuberculosis should be regarded not merely as a biomedical condition but also as a cultural phenomenon that shapes the production of meaning within the humanistic disciplines such as art, architecture, and literature. The fundamental point of departure for this study is an inquiry into how tuberculosis cases in early twentieth-century Türkiye were reflected in individuals' everyday practices, spatial perceptions, and their interactions with healthcare systems. In this regard, literary texts constitute unique sources for historical analysis, as they encompass both the emotionally charged narratives of personal experiences and the norms and representations embedded in collective memory. However, it is observed that such narratives have been insufficiently utilised in the historiography of science and medicine in Türkiye, where dominant historical writing practices have largely revolved around biographies of scientists, institutional histories, or internalist epistemological approaches. This study aims to transcend these limitations by employing a phenomenological method and a“history from below”approach, positioning literature as a functional source in the production of historical knowledge. The aim of this thesis is to identify the experiences of tuberculosis patients in Türkiye during the first half of the twentieth century—within the axes of daily life in sanatoria or hospitals, emotions, encounters with medical authority, institutional spaces, and medical practices—through literary texts, and to offer a multi-layered analysis of these experiences using descriptive and interpretive phenomenology. The primary corpus of this study consists of stories and novels written by authors in Turkish literature who contracted tuberculosis and received treatment in sanatoria or hospitals. By examining the works of these writers—based on their individual experiences and their observations of fellow patients—this study aims to contribute a social perspective to the history of science, medicine, and technology. Within this framework, Peyami Safa's novel Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Mahmut Yesâri's short story collection Yakacık Mektupları, Necati Cumalı's Değişik Gözle, and Rıfat Ilgaz's novel Pijamalılar (Bizim Koğuş) have been selected as representative texts. This study approaches the history of illness through the lens of a“history from below”and seeks to offer a new reading of the medical past through the everyday practices, emotional experiences, and meaning-worlds of patients. In this regard, Roy Porter's article The Patient's View: Doing Medical History from Below (1985) has been considered a foundational source for the theoretical framework of the thesis. Emphasising that the role of patients in the history of recovery has long been overlooked by scientists, Porter proposes specific strategies for developing an alternative history of medicine centred on the patient's perspective. Accordingly, the literary narratives of Yesâri, Safa, Ilgaz, and Cumalı have been positioned in alignment with Porter's call, placing the understanding of illness from the patient's viewpoint at the heart of the study. Constructed as a qualitative research project, this study draws on John W. Creswell's Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing Among Five Approaches (2023), identifying the phenomenological approach as the most appropriate methodology based on the collected data. The analysis of the literary works within the sample has been grounded in this method. During the phenomenological analysis, the data analysis procedures proposed in Clark Moustakas's Phenomenological Research Methods (1994) have been employed. Moustakas bases his approach on Edmund Husserl's notion of“transcendental phenomenology”. From a historiographical perspective, it is evident that the phenomenological method aligns strongly with the theoretical premises of the“history from below”approach. When used in conjunction with this approach, the phenomenological framework, grounded in philosophical foundations and constructed as a qualitative method, facilitates a comprehensive and in-depth understanding of the lives of those who are often marginalised, excluded, or regarded as ordinary. Although tuberculosis features in many literary works published particularly in the nineteenth and early twentieth centuries, the number of narratives in Turkish literature in which tuberculosis is the central theme and that take place within healthcare settings is limited. Therefore, within the scope and boundaries of this thesis, all the selected texts—Peyami Safa's Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Mahmut Yesâri's Yakacık Mektupları, Necati Cumalı's Değişik Gözle, and Rıfat Ilgaz's Pijamalılar—have been assessed as representative examples. All these texts reflect experiences from the first half of the twentieth century. In order to uncover the experiences of that period more comprehensively, several works from both world and Turkish literature have also been examined—namely, Franz Kafka's Letters to Ottla and the Family, Kerime Nadir's novel Hıçkırık, and Ayşe Kulin's biographical novel Füreya. These works have been analysed, for the first time, in the context of the history of science, medicine, and technology, based on the concept of“experience.”The research process comprises three stages: data collection, data analysis, and data interpretation. During the data collection phase, a literature review was conducted and the sample was determined. The data collection tools included both written and visual sources. Primary sources consisted of novels, short stories, poems, letters, memoirs, photographs, films, documentaries, posters, architectural plans, and periodicals. Secondary sources included biographies and monographs, while tertiary sources consisted of dictionaries and encyclopaedias. The thesis first addresses the history of tuberculosis, explaining the ways in which the disease has been understood, its causes, symptoms, diagnosis, and treatment. The milestones in the fight against tuberculosis and the scientific developments during this process have been discussed, and the functions of healthcare spaces such as sanatoria, hospitals, and open-air schools have been evaluated within a historical context. In the subsequent stage, the depictions of tuberculosis and sanatoria in literary texts have been explored, and the selected works have been analysed within the framework of the history of science, medicine, and technology. Within this scope, Kafka's letters, Nadir's Hıçkırık, and Kulin's Füreya have been examined in detail. Representations of tuberculosis and sanatoria in visual, auditory, and dramatic arts from the period have also been considered. In each literary work, the bodily, emotional, social, and spatial dimensions of the illness experience have been scrutinised in detail. The ways in which sanatoria transformed individuals' connections with time, space, self, and relationships; the meanings attributed to coping with illness, solidarity, and the desire to be remembered have all been analysed. In Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, illness becomes a profound experience that extends beyond the physical to encompass sensory, mental, and environmental dimensions. Silence, odour, colour, and space heighten the individual's sense of displacement, suspending time and imposing external control. Medical interventions reshape self-perception and personal boundaries. The patient's awareness of nature's vitality contrasts with internal deterioration, while illness restructures identity, deepens the desire for connection, and becomes a condition experienced across time. In Yakacık Mektupları, the sanatorium serves not only as a site of recovery but also as a space for emotional and social transformation. Within the confines of illness, patients reassess their desires, habits, and relationships. Although the sanatorium evokes tranquillity, it simultaneously reveals human vulnerability. Mundane acts—breathing, waiting, gaining weight—acquire new meaning. In a world governed by discipline and solitude, illness touches not only the lungs but also the soul, fostering self-reflection and redefined resilience. Small gestures—a joke, a smile, an amulet—become symbols of existential significance. In Değişik Gözle, the experience of illness in the sanatorium transcends biological recovery, prompting a multidimensional transformation across physical, psychological, and social spheres. The sanatorium emerges as both a site of care and control, reflecting structural inequalities such as poverty and unemployment. Healing becomes intertwined with sustainable living conditions. As the hope symbolised by weigh-ins shifts to anxiety, patients face marginalisation. However, solidarity among patients provides a restorative force, rendering the sanatorium experience a complex interplay of loss and connection. In Pijamalılar, the hospital is a space of hierarchical authority where patients are rendered passive subjects of diagnosis. Individuals become protocol numbers; their identities diminished within institutional systems. Death is a routine, depersonalised occurrence, while patients endure their circumstances with silent foreboding. Illness assumes a structural role, shaping social identity and embedding the individual within a network of power relations that define and exclude. This study aims to contribute a human-centred perspective to the historiography of science in Türkiye, establishing an intellectual bridge between past epidemic experiences and contemporary health crises, thereby fostering the development of historical consciousness. At the international level, it seeks to fill a gap in the literature concerning the role of literature in the production of historical knowledge, while offering an original model for experience-centred approaches. In conclusion, this thesis calls for a rethinking of the history of science, medicine, and technology through the lens of individual experiences, and introduces an innovative method into academic discourse by treating literature as a historical source. Through its interdisciplinary and critical approach, it opens up new avenues for historiographical reflection in the history of science.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    262973

    Lorenzo Silva'nın polisiye romanlarında olayların çözümlenmesinde yardımcı karakterin rolu

    Auxiliary character?s role in analyzing the situations in Lorenzo Silva?s detective novels

    HANDE ÖZELÇİ İPER

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2009

    Batı Dilleri ve Edebiyatıİstanbul Üniversitesi

    Batı Dilleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı

    DOÇ. DR. RAFAEL CARPİNTERO ORTEGA

  2. Tez No

    365009

    Une analyse sociologique sur l'etat des enfants ouvriers dans Jack d' Alphonse daudet et germinal D'Emile Zola

    Alphonse Daudet'nin Jack ve Emİle Zola'nın germinal romanlarındaki işçi çocukların durumu hakkında sosyolojik bir analiz

    BEKİR GÜZEL

    Yüksek Lisans

    Fransızca

    Fransızca

    2014

    Fransız Dili ve EdebiyatıHacettepe Üniversitesi

    Fransız Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. SİBEL BOZBEYOĞLU

  3. Tez No

    738563

    Ortadoğu'da 1960 sonrası gelişen İslamcı akımların Türkiye'ye aktarımında çevirilerin rolü

    The role of translations in the transmission of the post-1960 Islamist movements in the Middle East to Turkey

    İSKENDER GÜNEŞ

    Doktora

    Türkçe

    Türkçe

    2022

    Mütercim-TercümanlıkSakarya Üniversitesi

    Çeviribilim Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. MUHARREM TOSUN

  4. Tez No

    473449

    Political propaganda in Shakespeare's history plays

    Shakespeare'in tarihi oyunlarında siyasi propaganda

    KENAN YERLİ

    Doktora

    İngilizce

    İngilizce

    2017

    Sahne ve Görüntü Sanatlarıİstanbul Aydın Üniversitesi

    İngiliz Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı

    YRD. DOÇ. DR. GILLIAN MARY ELIZABETH ALBAN

  5. Tez No

    810361

    Yenikapı 6 batığı'nın bozulma nedenlerinin araştırılması ve konservasyon önerisi

    Investigation of degradation causes of Yenikapı 6 shipwreck and conservation proposal

    TUĞÇE PAMUK

    Yüksek Lisans

    Türkçe

    Türkçe

    2023

    Arkeolojiİstanbul Üniversitesi

    Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. UFUK KOCABAŞ

Geri Dön