Geri Dön

Кыргызстанда экономикалык башкарууда мамлекеттин ролун анализдɵɵ

Kırgızistanda ekonominin yönetiminde devletin rolü üzerine bir analiz

  1. Tez No: 613777
  2. Yazar: АMANGELDİ CUMADİLOV
  3. Danışmanlar: DOÇ. DR. DAMİRA CAPAROVA
  4. Tez Türü: Yüksek Lisans
  5. Konular: Ekonomi, Economics
  6. Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
  7. Yıl: 2011
  8. Dil: Kırgızca
  9. Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
  10. Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
  11. Ana Bilim Dalı: İktisat Ana Bilim Dalı
  12. Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
  13. Sayfa Sayısı: 258

Özet

Кыргызстанда экономикалык башкарууда мамлекеттин ролун анализдөө. Кыргызстанда мамлекеттин экономиканы жөнгө салуусу керектигин анализдеген бул иште кыргызстан экономикасынын 1991-жылдан кийинки оор абалын, экономиканын трансформация болушундагы кээ бир проблемалар, экономикалык саясаттын ишке ашышы, экономиканы башкаруудагы кемчиликтер жана экономиканы комплекстүү баалоо аркылуу анын башка мамлекттерге салыштырмалуу абалын берүү сыяктуу маселелер каралат. Экономикалык оор абалды жазууда мамлекетибиздин союздук башкаруудан чыгып өз алдынча болгондон кийинки оор абалын, тандап алган радикалдуу рынокко өтүү жолун жазылат. Экономиканын башкаруу экономикасынан рыноктук экономикасына трансформация болушунда болсо негизинен реформа аткарылды десек болот. Анткени экономика мамлекеттин колунан чыгып жеке сектордун колуна өттү. Бирок трансформациянын жыйынтыгы жакшы болгон жок. Биринчиден институционалдык өзгөрүүлөр толук болбогон болсо, экинчиден рыноктук экономикага өтүп өнүгө элек. Тактап айтканда экономика мурун денгелинен алда канча алсыз болуп калды. Мунун себеби экономиканын мамлекеттин колунан чыгып жеке секторго өткөнү менен алар экономиканы жакшы денгелге жеткизе алган жок. Ал эми мамлекет болсо экономиканы таптакыр жөнгө салуусун токтотту десек болот. Чындыгында 1991-жылдан баштап өз киндигин өзү кескенге өткөн кыргызстан бардык тармактарда реформаларды кылууга мажбур болду. Экономика эле эмес, саясий жана коомдук чөйрө дагы көптөгөн өзгөрүүлөргө дуушар болду. Бул реформалардын арасынан эң оор жана башка көптөгөн тармактарда кыйынчылыктарды жараткан реформа экономика чөйрөсүндө болду. Себеби 20-жылдын аралыгында Кыргызстан агрардык- индустриалдык өлкөдөн агрардык-сырьелук өлкөгө айланды. Бул процесс көптөгөн ишканалардын, завод- фабрикалардын жабылышы менен коштолду. Жумуштуулук кескин артып, жакырчылык жалпы элди кучагына алды. 2000-жылдан баштап абал бир аз жакшыра баштаганы менен Кыргызстан дагы эле мурункудай өзүн өзү камсыздаган экономикалык системасын түзө албай келет. Ушул себептүү жылдан жылга өлкөдөн миңдеген кишилер сыртка жумуш иштеп чыгып кетишүүдө. Жылдан жылга өлкөдө саясий жана социалдык чыңалуулар күчөөдө. Мына ошондуктан бул илимий эмгекте мамлекет үчүн чоң мааниси болгон өзүн өзү камсыздай ала турган экономиканын түзүлүшүндө мамлекеттин ролу кандай болушу керек же мамлекет канчалык деңгелде пайдалуу боло алат деген маселе анализ кылынмакчы. Тактап айтканда экономикалык өнүгүүнү камсыз кылууда мамлекеттин экономикалык саясаты, жөнгө салуусу кандай болуусу керек деген маселе. Бул суроого жооп берүү үчүн бир канча канча көйгөйлөрдү изилдөө орун алат. Атап айта турган болсок мамлекеттин экономиканын өнүгүшүндө ойной ала турган ролунун теоретикалык жактан анализ кылуу, ар кайсы өлкөлөрдө экономикалык өнүгүүнү камсыз кылууда мамлекеттин ролу канчалык болгонун анализдөө, 1990-жылдан кийин кыргызстанда жүргүзүлгөн реформалар жана анда мамлекеттин ролу кандай болгон, мисалы структуралык реформаларды жүргүзүүдө жана ошондой эле ар кандай экономикалык саясаттарды жүргүзүүдө мамлекеттин саясатынын активдүүлүгү кандай болгон деген сыяктуу маселелер анализ кылынат. Мына ушул багытта бул илимий эмгек беш бөлүмгө бөлүнүп анализ кылынган. Алгач биринчи бөлүмдө мамлекеттин экономиканы башкаруудагы теоретикалык негиздерин тактап айтканда экономиканы мамлекеттин жөнгө салуунун зарылдыгын ошол эле өнүккөн батыш мамлекеттеринин, йигиликке жеткен азия мамлекеттеринин мисалында карап, алардын тажрыйбасы көргөзүп тургандай эффективдүү экономикалык система мамлекеттин активдүү көмөгү жана жөнгө салуусу менен гана түзүлө турганын айттык. Ошондой эле андан кийин болсо мамлекеттин экономиканы жөнгө салуусунун механизимдери кандай боло турганын жана ошондой эле мамлекеттин экономикалык саясаты эмнелерди эске алып жүргүзүлүшү керек экенин айтууга аракет кылдык. Бул багытта экономиканы жөнгө салуу таза рыноктук дагы, командалык башкаруу аркылуу дагы боло тургандыгын. Бирок азыркы мезгилде таптаза рыноктук башкаруу дагы болбогондой эле таза башкаруу экономикасы дагы жок экенин. Азыркы учурда мамлекеттин активдүү колдоосу, түзүп берген шарттарына тянган жеке секторлорду негиз кылган аралаш рыноктук экономика экенин жаздык. Экинчи бөлүмдө кыргызстанда мамлекеттин экономиканы башкаруудагы ролу кандай болгонун жана кандай болушу керек болчу деген маселени карадык. Жана жыйынтык катары 20 жыл аралыгында мамлекеттин экономиканы башкаруусу өтө эле пассивдүү болгонун, а чындыгында мамлекеттин экономикалык саясаты активдүү болуп жаңыдан курлуп келе жаткан жеке секторду колдоосу керек болчу экенин жаздык. Жана бул багытта мамлекеттин экономикалык саясатынын пассивдүүлүгүн далилдөө үчүн акча кредит саясатын анализдөө аркылуу пассивдүүлүктү көргөзгөн аракеттерди, көрсөткүчтөрдү көргөзүүгө аракет кылдык. Yчүнчү бөлүмдө болсо мурунку бөлүмдө мамлекеттин экономикалык саясатынын пассивдүү болгонунун себеби катары, тактап айтканда пассивдүү экономикалык саясаттын жана мамлекеттин экономиканы жөнгө салбагандыгынын жыйынтыгы катары экономиканын абалын комплекстүү түрдөө баалоо аркылуу көрсөтүү орун алды. Бул жерде анализ ИДПнын, өнөр жайдын, айыл чарбасынын жана ошондой эле сапаттык көрсөткүчтөğ катары каралган жумуштуулук, жакырчылык жана киреше теңсиздиги көрсөткүчтөрүнүн деңгелин көрсөтүү жана бул көрсөткүчтөрдү кошуна мамлекеттер менен салыштыруу аркылуу Кыргызстандын кандай кыйынчылыктарда тургандыгын, экономикалык саясаты канчалык деңгелде эффективсиз болуп жатканыдыгын көргөзүүгө аракет кылдык. Төртүнчү бөлүмдө болсо эми эмне кылуу керек деген суроого жооп берүү башталды. Жана бул бөлүмдө конкреттүү түрдө кыргызстанда мамлекеттин экономиканы башкаруусунда кандай максаттары болушу керек, кандай принциптер менен жөнгө салуусу керек жана эң негизгиси алгачкы аракет тармагы кайсы тармактар болушу керек деген маселеге токтолдук. Бул жерде кыргызстанда алгач максат бардык мамлекеттик органдар үчүн бирдей болуш керектигин жана бул максатка ылайык алардын конкреттүү максаттары болушу керектигин айттык. Ошондой экономиканы жөнгө салуунун беш шартын жана бул беш шартты аткаруунун негизги 10 принцибин көргөздүк. Ошондой эле кыргызстанда азия мамлекеттериндей экономиканы жөнгө салуу конкреттүү тармактар аркылуу болушу керектигин жана кыргызстан үчүн мындай алагачкы аракет тармагы болуп айыл чарбасы жана ошондой эле эмгек жана ресурс көп талап кылган керектөө товарларын өндүрө турган иштетүү тармагы (өзгөчө, тамак аш өнөр жайы, жеңил өнөр жайын басым жасалуусу керек) болушу керектигин жаздык. Бешинчи бөлүмдө болсо экономиканы башкаруу жөн эле башкаруу эмес өндүрүш жандангыдай башкаруу, колдоо кандай болушу керек деген суроонун үстүндө иштеп, Кыргызстанда мамлекет менен жеке сектордун шериктештигине жетишүү керектигин белгиледик. Ошондой эле конкреттүү түрдө өндүрүштүн жанданышы үчүн мамлекет кандай аракеттерди көрүүсү керек деген маселеге токтолдук.

Özet (Çeviri)

Kırgızistanda ekonominin devlet tarafından yönetilmesi gerektiği üzerinde yapılan bu tez çalışmasında Kırgızistan ekonomisinde 1991 sonrası yaşanan ağır durumlar, ekonominin bir sistemden ikinci bir sisteme geçiş yapmasındaki ortaya çıkan bir sürü problemler, ekonomi politikasının gerçekleşmesi, ekonomiyi yönetmedeki problemler araştırılıdı ve Kırgıziztan ekonomisine sayısal yönden bakılarak ve diğer komşu devletlerle karşılaştırma yapılarak bundan sonra ne yapılması gerektiği konusunda bazı düşünceleri vermeye çaba gösterildi. Ekonomide yaşanan ağır durumları anlatırken Kırgızistanın SSCB yönetiminden çıkıp özgürce ekonomi politika yürütme hakkına sahip olduktan sonra ekonomik geçişi radikal yöntemlerle yaptığı bahsedilir. 20 yıllık tarihimize baktığımızda devlet ekonomisinden piyasa ekonomisine geçişi yapabildiğimizi görüyoruz. Gerçekten ekonomi devletin elinden çıkıp özel sektörün eline geçti. Piyasa ekonomisine bu açıdan baktığımızda Kırgızistanda reform gerçekleşti diyebiliriz. Fakat, bu geçişin getirdiği sonuçları Kırgızistan ekonomisi için pek de iyi olmadı. Yani şu an Kırgızistan 1990 yılına göre daha zayıf ekonomiye sahiptir. Bunun nedeni de ekonomi devletin elinden çıkıp özel sektörün eline geçmesine rağmen, özel sektör ekonomiyi kalkındıramadı. Özek sektiörün başarısız olması ise devletin özel sektörün sorumluluklarını yerine getirebilmesi için ekonomiyi yöneterek onlara gerekli imkanları meydana getirmediğindedir. Gerçekten 1991 yılından başlayarak Kırgızistan her alanda kendi başına özgürce politika yürütmesi gerekiyordu. Sadece ekonomi alanda değil siyaset alanında, sosyal alanında ve başka alanlarda bir sürü reformları yapması gerekiyordu. Bu reformlar arasında ekonomi alanında yapılan reformlar en ağır ve diğer alanlara güçlük yaratan reformalar oldu. Çünkü 20 sene içerisinde Kırgızistan tarım-sanayi ekonomisinden tarım – hammadde ekonomisine dönüştü. Bu dönüşüm birçok şirketlerin, fabrikaların kapanması ile sürdü. Ġşsizlik birkaç kez arttı, fakirlik yaklaşık tüm halkı kucağına aldı. Ama 2000 sonrsaı durum değişmeye başlamasına rağmen halen kırgız halkın besleyecek ekonomiyi inşat edemiyoruz. Böylelikten her sene Kırgızistanı 40-50 bin vatandaşı bırakıp gidiyor. Böylelikten her sene siyasi ve sosyal gerilim oluyor. Böylelikle yukarıdaki durumları göz önünde tutmak üzere bu tez çalışmasında Kırgızistan ekonomisini nasıl kalkındırabileceğiz ve bu kalkındırmada devletin ekonomiyi yönetimi nasıl olmalı gibi sorulara cevap aranmıştır. Yani devlet yönetimi ekonomik kalkınmanı gerçekleştirmede ne kadar katkıda bulunabilineceğini araştırmak. Onun için devletin ekonomi politikası ve ekonomiyi düzenlemesi nasıl olmsaı gerekir gibi konulara bakacağız. Ama bu sorunun cevabını verebilmek için bir kaç şeyi araştırmak gerekir. Mesela ekonomik kalkınmanı gerçekleştirmede devletin yapabileceği katkınının teorik çerçevede incelenmesi, ekonomik kalkınmanı gerçekleştirmiş olan ülkelerde devletin rolü ne kadar olduğunun incelenmesi, 1991 sonrası Kırgızistanda gerçekleşen reformlar ve bu reformlarda devletin rolünün ve yapısal reformların gerçekleşmesinde develtin ekonomi politikasının incelenmesi gerekir. Ayrıca devletin ekonomik politikası üretimi destekleyici mi yoksa sınırlalıcı mı olduğunun de araştırılması yapılmıştır. Kısacası bu tez çalışması beş bölümden oluşmaktadır. Öyleyse her bölümü kısaca anlatalım. Birinci bölümde teorik bilgilere dayanarak ve bunun yanında gelişmiş batı devletlerinin ve son zamanlarda çok kısa bir sürede batı devletlerine yaklaşamayı gerçekleştirebilen asya devletlerinin ekonomik reformlarına bakarak etkin bir piyasa ekonomisini yaratmak ancak devletin desteğiyle ve düzenlemesiyle olabileceğini anlatmaya çaba gösterdik. Özellikle bu bölümde ekonomiyi yönetme piyasa tarafından olabileceği gibi tamamen devlet taraından da olabileceğini, ama günümüzde kitaplarda anlatılan tamamen piyasa yönetimine dayalı ekonomi olmadığı gibi SSCBde olduğu gibi tamamen devlet yönteminin de iyi olmadığını göstererek günümüz piyasa ekonomisi karmaşık bir sistem olduğu anlatılır. Bu sebeple bu karmaşık ekonomi devletin yönetimisiz, desteğisiz kalkınamayacağını göstermeye çaba gösterdik. Yani şu an piyasa ekonomisinin temelini devletin desteği ve meydana getirdiği imkanları güzelce kullanabilen özel sektör oluşturduğunu gösterdik. Ġkinci bölümde ise Kırgızistanda ekonominin yönetiminde devletin rolü nasıl olmuş ve nasıl olmamalıydı üzerine bir analiz oldu. Ve sonuç olarak 20 yıl içerisinde devletin ekonomik politikası üretimi sınırlayıcı olduğunu ve bu politika Kırgızistan ekonomisine çok zarar yaptığını anlattık. Ve bir de devletin ekonomik politikası tersine üretimi destekleyici olması gerektiği hakkında da bahsedildi. Devletin ekonomik politikasının üretimi sınırlayıcı olduğunu para politikasının aşırı derecede sınırlayıcı olduğunu ispatlayarak gösterdik. Yani para miktarı cok kısa sürede defalarca kısaldığını, faizlerin ise yükseldiğini gösterdik. Üçüncü bölümde ise, önceki bölümde gösteren devletin ekonomik politikasının üretimi sınırlayıcı olmasının yarattığı sonuçlarını Kırgızistanın ekonomisine kapsamlı bakarak göstermeye çaba gösterilmiştir. Yani ekonomiye sayısal analiz yaparak 20 yıllık reformlar ne gibi sonuçları yarattığını göstermeye yer verilmiştir. Yani ekonomiye sayısal yönden kapsamlı bakış. Ayrıca bu bölümde Kırgızistanın GSMH, sanayi, tarım sektörlerinin büyüme hızları, 1990 yılına oranı, diğer komşu devletlerle karşılaştırılması ve bunlardan başka nitel göstergeler olarak işsizlik, fakirlik rakamları verilmiştir. Bunlara bakarak Kırgızistanda ekonomik politika ne kadar kötü olduğunu anlamak ağır değildir. Dördüncü bölümde ise, artık geçmişi analiz yaptıktan sonra bundan sonra ne yapmamız gerek sorusuna cevap aranmaya başlanacaktır. Ve bölümde devletin ekonomik politikasının amaçları nasıl olmalı, devletin ekonomiyi yönetmesi ne gibi ilkelerle dayalı olarak gerçekleşmesi gerekir ve en önemlisi de ekonomik kalkınmayı gerçerkeştirmek için hangi sektörlere öncelik verilmeli gibi sorunalar incelenmiş. Ve cevap olarak şunlar yazılmış: ilk olarak amaçlar değiştirilip, tüm devlet enstitülerinin tek amacı olması gerek. Ve bir de ekonomik kalkınmayı gerçerkeştirebilmek için beş şartın sağlanması ve bu beş şartın sağlanabilmesi için de on ana ilkelerin uygulanması gerekir. Bunların yanında bazı sektörlere öncelik vermekle ekonomik kalkınmayı gerçerkeştirmek daha kolay olacak ve öncelik verilmesi gereken sektörler olarak tarım sektörü ve gıda endüstrisi, ve genel olarak emek ve hammaddeye dayalı olan imalat sanayisi (özellikle tekstil, dikiş ve ayakkabı ve deri endüstrisi gibi hafif endüstri) olmalıdır. Beşinci bölümde ise, devlet tarafından somut olarak para politikası, maliye politikası ve bunlar gibi bir sürü devletin yapabileceği politikalar ile nasıl yardımda bulunması gerektiği anlatılır. Mesele para polititikasında enflasyonu kontrol etme para miktarını sınırlamayla değil, üretimi arttırmayla olması gerektiği, maliye politikası ile yukarıda öncelik verilen sektörlere talep yaratmak v.b. Yani bu bölümde devletin para ve maliye politikalarına eleştirilriler vardır. Yukarıda yazdığım gibi para politikasında en büyük eleştiri enflasyonu yanlış yöntemle kontrol etmesidir ve maliye politikasında başka eleştiriler olmakla birlikte en büyük eleştiri bu sene devletin aldığı maaşları yükseltme kararına olacaktır. Bize göre bu karar ekonomik bir karar değil, sadece kısa zamanda etkisi olabilecek siyasi bir karardır. Çünkü devletin her harcanan bir somluk parası hiç değilse iki somu yaratması gerekir. Bu ise ekonomiyi teşvik etme olacak. Kırgızistanın bu seneki yükselen maaşları maalesef diğer ülkelerin ekonomisini teşvik etmeye gidecek.

Benzer Tezler

  1. Tez No

    615538

    Кыргызстандын экономикалык ɵнүгүү модели (теоретикалык аныктама)

    Kırgızistan ekonomisinin gelişme modeli

    AYNURA TURDALİYEVA

    Doktora

    Kırgızca

    Kırgızca

    2012

    EkonomiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Ekonomi Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. TURAR KOİCHUEV

  2. Tez No

    614834

    Кыргыз гезиттеринде мамлекеттик идеологиянын чагылдырылышы: «кыргыз туусу» гезитинин мисалында

    Kırgızistan gazetelerinde resmi ideolojinin sunumu: 'Kırgız tuusu' gazetesinin örneğinde

    MEERİM SIRDIBAYEVA

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2015

    İletişim BilimleriKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    İletişim Bilimleri Ana Bilim Dalı

    ÖĞR. GÖR. BAKITBEK ORUNBEKOV

  3. Tez No

    736460

    Совет доорунда кыргыздардагы туугандык, уруулук жана жердешчилик байланыштарынын трансформацияланышы

    Sovyet döneminde Kırgızlarda akrabalık, kabilecilik ve hemşehrilik ilişkilerinin değişimi

    ASEL TOKTORALI KIZI

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2022

    SosyolojiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Tarih Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. CEENBEK ALIMBAEV

  4. Tez No

    829734

    Кыргызстандагы мамлекеттик ишканалар менен чарбалык коомдордун өлкөнүн экономикасындагы ролу жана салымы

    Kırgızistan'daki devlet teşebbüsleri ve ekonomik toplulukların ülke ekonomisindeki rolü ve katkısı

    AVAZBEK SULTANALİ UULU

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2022

    EkonomiKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Ekonomi Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. JUSUP PİRİMBAEV

  5. Tez No

    614078

    Россия империясынын колониалдык саясатына каршы нарын регионунун калкынын күрөшү (XX к. башы)

    Rus İmparatorluğunun sömürgeci siyasetine karşı narın bölgesi halkının mücadelesi (XX. asrın başları)

    SAMAT BEYŞEYEV

    Yüksek Lisans

    Kırgızca

    Kırgızca

    2012

    TarihKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi

    Tarih Ana Bilim Dalı

    PROF. DR. DÖÖLÖTBEK SAPARALİYEV

Geri Dön