Kırgız seçkinlerinin siyasi ve tarihi rolü (XIX yy. ortası- XX yy. başı
Кыргыз элитасынын саясий жана тарыхый ролу (XIX к. ортосу-XX к. башы)
- Tez No: 693261
- Danışmanlar: PROF. DR. MURATBEK KOCOBEKOV
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Siyasal Bilimler, Political Science
- Anahtar Kelimeler: Aristokrasi, Biy, Çarlık Rusya'sı, Elit, Elit Teorisi, Kırgızlar, Manap, Oligarşi
- Yıl: 2021
- Dil: Kırgızca
- Üniversite: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi
- Enstitü: Sosyal Bilimler Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 109
Özet
Kırgız Cumhuriyeti'nin bağımsızlığının üzerinden 30 yıl geçmesine rağmen, ülkedeki siyasi durum istikrarsız idi. Birkaç devrim ve hükümet değişikliği meydana geldi, fakat yaşanılan her durumda mevcut siyasi elit (seçkinler) işlevlerini yerine getiremiyor ve insanları doğruya yönlendirmede başarıya ulaşamıyordu. Bu tarz bir görünüm, halkın seçkinlere olan güveninin azalmasına yol açtı. Böylece elit terimi toplum içerisinde sıklıkla kullanıldı; hatta bununla da yetinmeyerek medyada geniş yankı buldu. Mevcut siyasi elitin analizi, Kırgız Tarihi'nde sosyal katman içinde yer alıp almadığı ve nasıl bir rol oynadıkları, halka canı gönülden hizmet edip etmedikleri; bunun dışında halka zulmetmek ve vergilendirmekten başka bir şey yapıp yapmadıkları soruları gündeme gelmektedir. Genel olarak, Yakın Çağ'daki hadiseler olarak ifade edebileceğimiz dönem yani başka bir deyişle, XIX. yüzyılın ortası ve XX. başında cereyan eden siyasi olaylar çalışmanın kronolojik sınırıydı. Bu zaman aralığında yaşanan politik olaylar ve Kırgız seçkinlerinin bu olaylardaki rolü ilgi uyandırdı. Hali hazırda bu konuyla alakalı özel bir monografi yayınlanmamıştır; ancak bazı çalışmalarda hem doğrudan hem dolaylı olarak temas edilmiştir. Meselenin tarih-yazınsal temeline gelirsek, Kırgız elitlerinin hususi Manap ve Biy (siyasi seçkinler) Müessesi hakkındaki veriler, bu bölgelere gönderilen askeri-bilimsel keşif ekipleri mensuplarının çalışmalarından, Rus Çarı'nın? (isim) Orta Asya'yı fethetme politikasının başlangıcına kadar uzanmaktadır. Tezin materyal kaynağı esas olarak, üç döneme ait bilimsel çalışmalardan ve makalelerden oluşmaktadır. Bunlar; Rus Çarlığı devrinde yazılan eserler, Sovyet dönemi literatür çalışmaları ve son olarak da bağımsızlık döneminde kadar gelen çalışmaları kapsar. Mevcut literatürün Kırgız elitiyle ilgili bölümleri gözden geçirilerek yukarıdaki probleme yanıt bulunmaya çalışıldı. Bilimsel çalışma, üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde elit kavramına genel bir açıdan bakılmış ve elit teorisi üzerine sunulan farklı görüşler tartışılmıştır. Buna bağlı olarak, Batı Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri'nde elit kavramının bilimsel adlandırması olarak kullanılan, elitoloji tabirinin klasik yorumu da dikkate alındı. Elit (seçkin) teorisi inceleyen ve irdeleyen dünyadaki bilim adamlarının farklı bilim okullarına bölündüğünü not etmek ilginçtir. Bunun en önemli sebebi, elit kavramının çeşitli farklı bilimsel analizlerinde, elit araştırmasına konu olan bir grup insanın enteresan görüşler ortaya koymasıdır. Bu bölümde, ortaya atılan türlü bilimsel görüşler analiz edilerek, bu alanda çalışan elitologların nüfusun belirli bir kısmına; yani Kırgız Tarihi'ndeki Manap ve Biy (siyasi seçkinler) Müessesesi temsilcilerinin elitlere verdiği kriterlere tam manasıyla uyup uymadığı sorusuna cevap aranmaya gayret gösterildi. Ek olarak, bu bölümde çalışmanın esas teması olan Manap ve Biy Müesseslerinin araştırma düzeyi, başka bir ifadeyle tarih yazımındaki yeri ele alındı. Sonuç olarak, bu Yüksek Lisans Tez'inde birkaç bilimsel çalışmadan analiz edilerek, faydalanıldı. Konunun ekseninde“Kırgız Elitinin siyasi duruma göre değişimi ve değerlendirilmesi”başlıklı ikinci bölüm tezin özünü oluşturdu. Bu bölümde, Hokand Hanlığı döneminde Kırgızların sosyal statüsü, geleneksel Kırgız toplumundaki yargı ve yürütme sistemi, ayrıca Manap ve Biy kurumlarının içyapısı incelenmiştir. Genel olarak, Manap teriminin fonksiyonuna ve işleyişine bağlı olarak, Manap veya Büyük Manap, Zincirli Manap, Küçük Manap, Çala Manap, Topal Manap ve Bukara Manap olmak üzere birkaç kategoriye ayrılan Manap kavramının çeşitli versiyonları çözümlendi. Zamanla, Biy Kurumları temsilcilerinin Manap unvanını almaları ve“Biy”kelimesinin“Ulu”(Yüce, Büyük) sözcüğünden türemesi ilgi çekicidir. Tezin üçüncü bölümünde; Rus Çarlığı'nın Kırgız coğrafyasını ele geçirdikten sonra uyguladığı yeni idari ve siyasi politikasını ve bunun Kırgız eliti üzerindeki etkisini başka bir ifadeyle, Manap ve Biyler'in değişimi veya dönüşümü denilen hususlar tahlil edildi. 1865 yılında Çarlık Rusya'sı işgal ettiği topraklarda idari gücünü yerleştirmek için Türkistan bölgesini kurdu. Sonrasında zikredilen bölgede, 1867 tarihinde Türkistan Genel Valisi kurulacak ve Kırgızların yaşadığı topraklar Sır-Derya (Seyhun), Fergana, Yedisu ve Semerkand bölgelerine bölünecektir. Zamanın geçmesiyle, Kırgız toplumunda nüfuzlu Manap ve Biyler'in elinden güç, gerçek manada düşmeye başlar. Birçoğu, güçlerinin bir kısmını ellerinde tutmak ve korumak için seçim yapılmasını sağladılar. Bunun sonucunda, Volost olarak isimlendirilen alt idari birimler kuruldu. Ayrıca bazı ilim adamları, 1916 yılında Ulusal Kurtuluş Ayaklanmasında (Ürkün) eski Manap ve Biyler'in torunlarının yeniden iktidara gelmeye çalıştıklarını iddia ettiler. Bu bölümde, Manap ve Biyler'in modernizasyonu, bunların yeni politik durumdaki konumları ve toplumdaki sosyo-ekonomik değişimleri noktasında mesai harcandı.
Özet (Çeviri)
Кыргыз Республикасынын эгемендүүлүккө жеткенине 30 жыл болгону менен өлкөдө саясий кырдаал туруксуз бойдон калууда. Бир канча ирет революция болуп бийлик алмашты, бирок, канткен күндө да азыркы саясий элита өз функциясын аткара албай элди туура нукка сала албай келет. Мындай көрүнүш кыргыз коомчулугунда элита өкүлдөрүнө болгон ишеничтин төмөндөшүнө өбөлгө түздү. Ошондой эле коомчулукта элита сөзү байма-бай колдонулуп массалык маалымат каражатында да көп колдонулган терминге айланды. Азыркы саясий элита өкүлдөрүн талдап жатып коомчулукта кыргыз тарыхында элита деген катмар болгонбу, алар кандай функция аткарган, чындап эле элге кызмат кылганбы же өз элин эзип салык алгандан башка иш кылган эмеспи деген суроолор жаралды. Өзгөчө жакынкы мезгилдеги окуялар анын ичнде изилдөөнүн хронологиялык чеги болгон XIX кылымдын. ортосу-XX кылымдын башындагы саясий окуялар жана ал окуялардагы кыргыз элита өкүлдөрүнүн ролу деген маселе кызыгууну жаратты. Азыркы тапта бул темага арналган атайын бир монографиялык эмгек жарала элек бирок, тике жана кыйыр формада айрым эмгектерде чагылдырылган. Маселенин тарыхнаамалык базасын айта турган болсок, кыргыз элитасынын өзгөчө манап жана бий институттары туурасында маалыматтар Россия падышасынын Орто Азияны каратуу саясаты башталган мезгилде бул чөлкөмдөргө жөнөтүлгөн аскердик-илимий экспедиция мүчөлөрүнүн эмгектеринен баштап азыркы күндөгү окумуштуулардын эмгектери бар. Диссертациянын материалдык булагын негизинен үч доорго тиешелүү илимий эмгектер жана макалалар түзөт. Алар: падышалык доордо жазылган эмгектер, совет мезгилиндеги адабияттар жана эгемендүүлүк дооруна тиешелүү илимий эмгектер. Аталган адабияттардан кыргыз элитасына тиешелүү бөлүктөрүн карап чыгып, жогоруда берилген суроого жооп табууга аракет жасалды. Диссертация үч бөлмдөн турат. Биринчи бөлүмдө жалпы элита түшүнүгү жана элита теориясы туурасында ар кандай пикирлер каралып чыкты. Ошондой эле Батыш Европа жана АКШ өлкөлөрүндө атайын элитология деген илимий багыттын элита түшүнүгүнө берген классикалык түшүндүрмөсү каралды. Элита теориясын изилдөөгө алган дүйнөлүк окумуштуулар өз ара ар кандай илимий мектептерге бөлүнгөндүгү кызыгууну жаратты. Себеби, элита деген түшүнүккө жана элита деп аталган адамдардын тобуна ар кандай илимий анализ жасалып, кызыктуу көз караштар пайда болгон. Бул бөлүмдө ар кандай илимий пикирлер талдоого алынып, элитологдордун калктын өзгөчө бир бөлүгүнө б.а. элиталарга берген критерийине кыргыз тарыхында манап жана бий институтунун өкүлдөрү дал келеби деген суроонун үстүндө жооп табууга аракет жасалды. Мындан сырткары бул бөлүмдө изилдөөнүн объектиси болгон манапчылык жана бий институттарынын изилдениш деңгээли б.а. тарыхнаамасы орун алды. Жыйынтыгында бир канча илимий эгек талданып, бул магистрдик диссертацияда колдонулду. Ал эми экинчи бөлүм“Кыргыз элитасынын саясий абалга ылайык өзөрүүсү жана бааланышы”– деп аталып диссертациянын өзөгүн түздү. Бул бөлүмдө Кокон хандыгы мезгилиндеги кыргыздардын социалдык абалы, салттуу кыргыз коомунда сот системасы жана манапчылык бий институттарынын ички структурасы каралды. Жыйынтыгында манап терминин пайда болушунун бир канча версиясы талданды, манаптардын функциясына жана таасирдүүлүгүнө жараша ага манап же болбосо чоң манап, чынжырлуу манап, кичине манап, чала манап, чолок манап жана букара манап деп бир канча категорияга бөлүнгөндүгү туурасындагы маселе козголду. Ал эми бий институтунун өкүлдөрү бара-бара манап титулун алгандыгы жана бий сөзүнөн улум бийлик сөзү келээри кызыгууну жаратты. Диссертациянын үчүнчү бөлүмүндө Россия падышачылыгынын кыргыздарды каратып алгандан кийинки жаңы саясий админстративдик саясаты жана анын кыргыз элитасына тийгизген таасири т.а. манап жана бийлердин трансформацияланышы деген темалар талдоого алынды. 1865-ж. Россия падышалыгы каратып алган аймагында админстративдик бийлигин орнотуу максатында Түркстан областын негиздейт, кийин 1867-ж. Түркстан генерал-гебернаторлугун уюштурулуп, кыргыздар жашаган аймак Сыр-Дарыя, Фергана, Жети-Суу жана Самарканд областтарына бөлүнүп кетет. Мезгилдин өтүшү менен кыргыз коомчулугунда таасири күчтү бийлер жана манаптардын колунан реалдуу бийлик кете баштайт. Алардын көбү эми болуштукка (волостной управитель) шайлоого аттанып, кайсы бир деңгээлде өз бийлигин сактап калууга аракет жасашкан. Айрым илимпоздордун көз карашында 1916-ж. Улуттук-боштондук көтөрүлүштө мурдагы манап жана бийлердин тукумдары өз бийлигин калыбына келтирүүгө аракет жасаган деген пикирди билдирип келишет. Бул бөлүмдө дал ушул манап жана бийлердин заманга жараша трансформацияланышы, жаңы саясий кырдаалдагы алган орду жана коомдогу социалдык-экономикалык өзгөрүүлөр деген маселелер каралды. Ачкыч сөздөр. Элита, элита теориясы, манап, бий, кыргыздар, Россия падышалыгы, аристократия, олигархия.
Benzer Tezler
- Kentle bütünleşme bağlamında 'Canıkonuşlar': Bişkek örneği
'Новостройки' в контексте интеграции с городом: на примере г. Бишкек
SAGINAY KARAEVA
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
Kamu YönetimiKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiSosyoloji Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MUSTAFA ORÇAN
- Kıpçak Türkçesi ile Kırgız Türkçesi arasında bir karşılaştırma denemsi
A comparison study between Kypchak Turkish and Kyrgyz Turkish
NURLAN ŞERİMBEKOV
Yüksek Lisans
Türkçe
2009
Türk Dili ve EdebiyatıGazi ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AHMET BİCAN ERCİLASUN
- Алуу жана колдонуучулардынканааттануусун баалоо:бишкек шаарындаэмпирикалык изилдөө
E-devletin benimsenmesi ve kullanıcı memnuniyetinin değerlendirilmesi: Bişkek şehrinde ampirik bir araştırma
ACAR ŞARŞENKADIROVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2024
İşletmeKırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesiİşletme Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. DR. AZAMAT MAKSÜDÜNOV
- Kazak, Kırgız ve Tatar Türkçelerindeki Arapça-Farsça kelimelerin ses değişimleri (Türkiye Türkçesi ile karşılaştırılması)
The phonetic changes of Arabian-Persian borrowing words in the Kazak, Kırgız and Tatar(Compare with Turkey Turkish)
ÖZLEM YILDIRIM
- Теңир-тоо калкынын байыркы көркөм өнөр чеберчилиги (б.з. ч.1-миң жылдык)
Tanrı-Dağı halkının antik sanatı (M.Ö 1000)
MYRZAYİM SÜLEYMANOVA
Yüksek Lisans
Kırgızca
2021
TarihKırgızistan-Türkiye Manas ÜniversitesiTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. KUBATBEK TABALDİEV