Türkiye'ye özgü içme suyu arıtma tesisleri skorlama sistemi modelinin oluşturulması ve tesislerin değerlendirilmesi
Creating a scoring system model for drinking water treatment plants specific to Turkey and evaluation of the facilities
- Tez No: 955475
- Danışmanlar: PROF. DR. ERGÜN YILDIZ
- Tez Türü: Doktora
- Konular: Çevre Mühendisliği, Environmental Engineering
- Anahtar Kelimeler: İçme suyu, İçme suyu arıtma tesisi, Skorlama modeli, Standardizasyon, Drinking water, Drinking water treatment plant, Scoring model, Standardizatio
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Atatürk Üniversitesi
- Enstitü: Fen Bilimleri Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Çevre Mühendisliği Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Belirtilmemiş.
- Sayfa Sayısı: 201
Özet
Amaç: İçme suyu arıtma tesisi skorlama modeli, tesislerin teknik ve operasyonel özelliklerine göre belirli kriterler üzerinden değerlendirilmesini ve sınıflandırılmasını sağlayan sistematik bir cetveldir. Bu çalışmanın amacı; içme suyu arıtma tesislerine ilişkin ülkemize özgü bir skorlama modelinin oluşturulması, böylece tesislerin standardizasyonu için bir alt yapının elde edilmesi ve içme suyu arıtma tesislerin güncel durumlarının ayrıntılı olarak değerlendirilmesidir. Yöntem: Çalışmada ilk olarak ülkemize özgü bir skorlama modelinin geliştirilmesi için 81 il ve 922 ilçede bulunan içme suyu ve içme suyu arıtma tesislerine ait verilerin ilgili kurum ve kuruluşlardan (T.C Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, İller Bankası) temin edilmesi ile başlanılmıştır. Tesislere ait veriler daha sonra FileMaker programı kullanılarak veri tabanına aktarılmıştır. Dünyadaki diğer farklı skorlama modellerinin de incelenmesiyle ülkemiz mevzuatına da uygun bir şekilde skorlama modeli oluşturulmuştur. Bu modelde içme suyu arıtma tesislerinin kapasitesi, ham su kaynağı ve kalitesi, kullanılan arıtma prosesleri, arıtma prosesi dışında kalan destek üniteleri ve enstrümantal donanım gibi kriterler yer almaktadır. Toplamda 180 adet içme suyu arıtma tesisinin bu kriterlerden aldıkları puanlar toplanarak her bir tesisin toplam skoru elde edilmiştir. Skorlar belirlendikten sonra tesis puanlarına göre ülkemizdeki içme suyu arıtma tesisleri çok büyük, büyük, orta, küçük ölçekli ve çok küçük olmak üzere 5 ayrı katogorite sınıflandırılmıştır. Daha sonra bu veriler Excel ortamına taşınmış ve pivottable özelliği kullanılarak ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeler bölgesel bazda yapıldığı gibi, ham su kaynak ve özellikleri, debi, arıtma teknolojisi, çalışan ve vardiya sayısı gibi işletmeye ait diğer parametlerin skorlamaya olan etkileri de belirlenmiştir. Bu sayede tesislerin mevcut durumları da ortaya konulmuştur. Veriler dünyadaki diğer skorlama modellerine de uygulanarak ülkemize özgü bir skorlama modelinin gerekliliği gösterilmeye çalışılmıştır. Bulgular: Tez çalışmasında oluşturulan skorlama modeli ile sınıflandırılan tesis 81 il ve 922 ilçe bazında değerlendirilip 180 adet kapsamlı içme suyu arıtma tesisine, 866 adet klorlama sistemi ve şebeke dağıtım yapısına sahip içme suyu tesisine olmak üzere toplamda 1046 adet içme suyu tesisine ölçek ve standardizasyon kazandırılmıştır. Ülkemize özgü oluşturulan skorlama modeli sonucuna göre 25 adet çok küçük ölçekli, 40 adet küçük ölçekli, 67 adet orta ölçekli, 33 adet büyük ölçekli ve 15 adet çok büyük ölçekli içme suyu arıtma tesisi olduğu gösterilmiştir. Türkiye'de toplam içme suyu tesis sayısının %17,2'i arıtma tesisidir. İçme suyu arıtma tesislerinin ise %15,56'sı paket arıtma tesisi %84,44'ü ise konvansiyel tip arıtma tesisidir. İçme suyu arıtma tesislerinin bölgesel dağılımları ise bölgelerin coğrafi özellikleri, nufüs dağılımı ve bölgenin gelişmişlik düzeyi ile açıklanmıştır. Ülkemizdeki içme suyu arıtma tesislerinin % 37,2'si orta ölçekli tesislerden oluşmaktadır. Çok küçük ölçekli tesisler düşük kapasite ve sınırlı teknolojiye sahipken büyük ve çok büyük ölçekli ölçekli tesisler yüksek kapasiteli, ileri arıtma teknolojileri kullanan, ülke genelinde en kapsamlı hizmeti sunan ve yüksek verimlilikte çalışan tesisler olarak belirlenmiştir. Büyük ölçekli tesislerin Marmara ve Ege bölgesinde, küçük ölçekli ve çok küçük ölçekli tesisler ise Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde daha yaygın görülmektedir. En yaygın debi aralığı 4.000–20.000 m³/gün olarak belirlenmiştir. Türkiye genel ortalama skoru 69,7 olup; Akdeniz, Marmara ve İç Anadolu bölgesi ortalamanın üzerinde skora sahipken, küçük ve çok küçük ölçekli tesislerin olmadığı Akdeniz bölgesi 92,66 ile en yüksek genel ortalama skoruna sahipken, en düşük skor ise 59,29 skor ortalaması ile Doğu Anadolu bölgesi olmuştur. Türkiye'deki 180 içme suyu arıtma tesisi içinde, 145 tesisin ham su kalite sınıfları (A1, A2, A3) ile kullanılan proses dizaynı arasında uyumsuzluklar olduğu belirlenmiş, sadece 35 tesisin su kalitesine göre uygun tasarlandığı anlaşılmıştır. Çok küçük ve küçük ölçekli tesislerde boyutlandırma ve ham su kriteri puanı toplam genel skorun yaklaşık olarak % 40'ına tekabül ederken ölçek sınıfı büyüdükçe bu oran yaklaşık olarak % 25'e düşmektedir. Skorlama neticesi Türkiye'de içme suyu arıtma tesislerinin ham su kaynağının öncelikli olarak yüzey sularına dayandığını göstermektedir. Akarsu ve barajlar toplamda 135 tesise kaynak sağlamakta ve bu da tüm kaynakların %53'ünü oluşturmaktadır. Türkiye'deki içme suyu arıtma tesislerinde gerekli operatör sayısı 2.642 iken mevcut sayının çok yetersiz olduğu belirlenmiştir. Özellikle küçük ve orta ölçekli tesislerde personel yetersizliği vardır. Tez kapsamında tesis ölçeğine göre gerekli personel & vardiya sayısı hesaplanmış ve önerilmiştir. Sonuç: Ülkemizde bulunan içme suyu arıtma tesisleri geliştirilen skorlama modeli kullanılarak tek tek puanlandırılmıştır. Böylece tesisler sınıflandırılarak, farklı ülkelerin skorlama modelleri ile kıyaslanmıştır. Ülkemize özgü skorlama modelinin mevcut durumu en doğru ve en tutarlı yansıtan model olduğu gösterilmiştir. Ülkelerin gelişmişlik düzeyi, sosyoekonomik durumu ve teknik potansiyeli gibi bir çok konu skorlama modellerinin ülkeler arasındaki farklılıkların en önemli nedeni olarak belirlenmiştir. Tesislerin ölçeği küçüldükçe farklı skorlama modelleri ile ülkemiz modelinin sonuçları birbirine yaklaşmış ölçek büyüdükçe tutarsızlık artmıştır. Dolayısıyla her ülkenin kendi skorlama modelleri ile tesislerini sınıflandırmasının ve değerlendirmesinin daha tutarlı bir yaklaşım olacağı gösterilmiştir. Yapılan skorlama neticesinde elde edilen bulgular değerlendirildiğinde ülkemizdeki içme suyu arıtma tesislerinin güncel durumları ortaya konulmuş ve sorunları aşmak için gereken öneriler her bir kriter için ayrı ayrı yapılmıştır. Özetle özellikle Akdeniz, Ege ve Doğu Anadolu'da altyapı yatırımları artırılmalıdır. Ham su kalitesine uygun prosesler kullanılmalı ve personel eğitimi ile istihdam artırılmalıdır. Türkiye'deki içme suyu ve içme suyu arıtma tesislerinde yönetimsel planlama ve otomasyon desteklenmelidir. Gelecekteki tesis planlamaları için bu yeni skorlama modelinden yararlanılmasının su kaynaklarının korunması ve yönetimi açısından faydalı olacağı ve bir rehber niteliği taşıyacağı sonucuna varılmıştır. Sonuç olarak bu çalışma, Türkiye'de ilk kez içme suyu arıtma tesislerine yönelik bütüncül bir değerlendirme modeli sunmakta ve bölgesel farklılıkları gözeten planlama yapılmasını önermektedir. Geliştirilen skorlama sistemi, yerli ve özgün yapısıyla standardizasyon ve verimlilik açısından önemli katkılar sunmaktadır.
Özet (Çeviri)
Purpose: The drinking water treatment plant scoring model is a systematic framework designed to evaluate and classify facilities based on specific criteria related to their technical and operational characteristics. The aim of this study is to develop a country-specific scoring model for drinking water treatment plants in Turkey, thereby establishing a foundation for the standardization of such facilities and enabling a detailed assessment of their current conditions. Method: In the initial phase of the study, data on drinking water and drinking water treatment plants located in 81 provinces and 922 districts across Turkey were collected from relevant institutions and authorities (T.C Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, İller Bankası) to support the development of a nationally tailored scoring model. The collected data were then transferred into a database using the FileMaker program. By reviewing various international scoring models and aligning them with national regulations, a scoring model suitable for Turkey's legislative and operational context was developed. This model incorporates criteria such as treatment plant capacity, raw water source and quality, treatment processes, auxiliary units outside the main treatment process, and instrumental equipment. Each of the 180 drinking water treatment plants was scored based on these criteria, and their total scores were calculated accordingly. Based on the scoring results, the treatment plants were classified into five categories: very large, large, medium, small, and very small scale. Subsequently, the data were transferred to Microsoft Excel, and detailed evaluations were conducted using PivotTable functionality. These evaluations included both regional analyses and assessments of how other operational parameters such as raw water source and characteristics, flow rate, treatment technology, number of staff, and number of shifts impacted the scoring results. In this way, the current operational status of the plants was clearly identified. Finally, by applying existing international scoring models to the collected data, the study demonstrated the necessity and relevance of a country-specific scoring model for Turkey. Findings: Within the scope of the thesis, the developed scoring model was applied to facilities across 81 provinces and 922 districts, resulting in the classification and standardization of a total of 1046 drinking water facilities, including 180 comprehensive drinking water treatment plants and 866 chlorination systems and distribution networks. Based on the national scoring model, the classification revealed that 25 facilities were categorized as very small-scale, 40 as small-scale, 67 as medium-scale, 33 as large-scale, and 15 as very large-scale. It was found that 17,2% of all drinking water facilities in Turkey are treatment plants, with 15,56% of these being package-type and 84,44% being conventional treatment plants. The regional distribution of treatment plants was observed to correlate with geographical characteristics, population density, and the level of regional development. Among all treatment plants, 37,2% were medium-scale facilities. While very small-scale plants typically have limited capacity and basic technology, large and very large-scale plants are characterized by high capacity, advanced treatment technologies, broader service coverage, and higher operational efficiency. Largescale facilities were found to be more prevalent in the Marmara and Aegean regions, whereas small and very small-scale plants were more common in the Eastern and Southeastern Anatolia regions. The most common flow rate range among the evaluated plants was identified as 4000– 20000 m³/day. The average score of all treatment plants in Turkey was calculated as 69,7. Regions such as the Mediterranean, Marmara, and Central Anatolia scored above this national average. Notably, the Mediterranean region, which does not have any small or very small-scale plants, recorded the highest average score at 92,66, while the Eastern Anatolia region had the lowest average score at 59,29. Of the 180 drinking water treatment plants analyzed, 145 exhibited mismatches between raw water quality classifications (A1, A2, A3) and the treatment process designs applied, indicating that only 35 facilities were appropriately designed based on their raw water quality. In very small and small-scale plants, the scores for sizing and raw water criteria accounted for approximately 40 % of the total score, while this share decreased to around 25% as the scale increased. Scoring results also showed that drinking water treatment plants in Turkey primarily rely on surface water sources. Rivers and dams provide water to 135 facilities, which constitutes 53% of all raw water sources. While the required number of operators in purified water treatment plants in Turkey is 2,642, it was determined that the current number is very insufficient. The study also proposed the required number of staff and shifts for each scale category of treatment plants. Results: Each drinking water treatment plant in Turkey was individually evaluated using the developed scoring model. This allowed for the classification of the facilities and comparison with scoring models from other countries. The results demonstrated that the nationally tailored scoring model provides the most accurate and consistent reflection of the current conditions in Turkey. It was found that differences in scoring models across countries are primarily due to variations in development levels, socioeconomic conditions, and technical capacities. As the scale of the facilities decreased, the outcomes of international models and the national model showed greater similarity; however, discrepancies increased as the scale grew. This finding supports the idea that each country should develop and use its own scoring model to classify and assess treatment plants for more consistent and meaningful evaluations. The findings obtained from the scoring analysis revealed the current status of Turkey's drinking water treatment plants, and recommendations were made for each criterion to address identified issues. In summary, it is essential to increase infrastructure investments, particularly in the Mediterranean, Aegean, and Eastern Anatolia regions. Treatment processes must be selected in accordance with the quality of raw water, and staff training and employment levels should be improved. Additionally, management planning and automation should be promoted in drinking water and treatment facilities across the country. It is concluded that this new scoring model can serve as a guideline for future facility planning and will contribute significantly to the protection and management of water resources. Ultimately, this study introduces the first comprehensive evaluation model for drinking water treatment plants in Turkey and recommends planning that considers regional disparities. With its original and localized structure, the developed scoring system offers substantial contributions to standardization and operational efficiency.
Benzer Tezler
- Bölgesel coğrafya açısından bir araştırma Yusufeli ve yakın çevresinin coğrafi etüdü
Başlık çevirisi yok
MEHMET TIRAŞ
- Akarçay Havzası'nın beşeri ve iktisadi coğrafyası
Human and economic geography of the Akarçay Basin
UĞUR YILDIZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2001
CoğrafyaMarmara ÜniversitesiCoğrafya Eğitimi Ana Bilim Dalı
PROF.DR. ALİ SELÇUK BİRİCİK
- Konut ve çevresindeki mekansal oluşumlar kültür etkeni; Türkmenistan
Dwelling and the residencal formation around the culture effect: Turkmenistan
İBRAHİM ADNAN DEMİRTAŞ
Yüksek Lisans
Türkçe
2004
Mimarlıkİstanbul Teknik ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
DOÇ.DR. AYTANGA DENER
- Coğrafi işaretlerin bölgesel turizm gelişimindeki önemi: Çanakkale ili örneği
Geographical indications importance in regional tourism development: The case of Çanakkale
MERAL GÜNDEĞER
Yüksek Lisans
Türkçe
2014
TurizmÇanakkale Onsekiz Mart ÜniversitesiTurizm İşletmeciliği Ana Bilim Dalı
YRD. DOÇ. ŞEFİK OKAN MERCAN
- Türkiye'ye özgü besinlerin bileşimlerinden bulut tabanlı yazılım oluşturma
Başlık çevirisi yok
CEM SÖNMEZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2023
BiyoistatistikErciyes ÜniversitesiBiyoistatistik Ana Bilim Dalı
PROF. DR. AHMET ÖZTÜRK