Kavram alanlarına göre Türkçede miktar bildiren kalıplaşmış dil birimleri
Formulaic language units that express quantity in Turkish according to concept fields
- Tez No: 946089
- Danışmanlar: PROF. DR. MUSTAFA YILDIZ
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Eğitim ve Öğretim, Türk Dili ve Edebiyatı, Education and Training, Turkish Language and Literature
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: Necmettin Erbakan Üniversitesi
- Enstitü: Eğitim Bilimleri Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Türkçe Eğitimi Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 221
Özet
Kalıplaşmış dil birimleri, toplumun ortak kullanımı sayesinde kalıplaşarak yine toplumun ortak hafızasına yerleşen dilin unsurlarının birleşmesi durumudur. Bu birleşimler sonucu az sözle çok şey anlatabilme olanağı sağlanmış olur. Dilin ekonomik yönüne katkı sağlayan bu birimler, Türkçenin söz varlığında geniş yer tutmaktadır. Kavram alanı, dilin geçmişten bugüne kadar birikimlerini sözler üzerinden taşıyan sistematik zihin şemalarıdır. Çalışmanın dikkat çekici yönlerinden biri, Türkçede kalıplaşmış dil birimlerine yönelik sınıflandırmalarda yaşanan kuramsal ve uygulamalı kargaşaların mevcut verilerin doğru yorumlanmasını zorlaştırdığıdır. Alan yazınında tasnif farklılıkları olduğu gibi, TDK Güncel Türkçe Sözlük'te de kalıplaşmış dil birimlerinin sınıflandırmasında hatalar ve eksiklikler yer almaktadır. Bağlam örneklerinin yetersizliği, kavram alanlarının net olarak belirlenmesini güçleştirmekte, anlamın pratikteki kullanım bağlamıyla birlikte değerlendirilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu durum, kalıplaşmış birimlerin dilin kültürel aktarımındaki rolü göz önünde bulundurulduğunda daha da kritik hâle gelmektedir. Öte yandan çalışma, yalnızca miktar bildiren kalıplaşmış birimlerin kavramsal dağılımını değil, aynı zamanda sözlükbilimsel yapıların yeniden ele alınmasına duyulan ihtiyacı da vurgulamaktadır. Bu bağlamda, dilin söz varlığına dair yapılan çalışmalarda kuramsal çerçevenin netleştirilmesi, sınıflandırma ölçütlerinin tutarlılıkla belirlenmesi ve bağlam içeren örneklerle desteklenmiş sözlük yapılarının oluşturulması önerilmektedir. Bu çalışma, Türkçede kalıplaşmış dil birimlerinin (deyim, atasözü, kalıp ifade, edat grubu ve ikilemeler) miktar bildirme işlevi üzerinden kavram alanlarına göre dağılımını incelemektedir. Kavramların dilin üretiminde oynadığı merkezî rol doğrultusunda TDK Türkçe Sözlük'ten deyim, atasözü, kalıp ifade, edat grubu ve ikilemeler taranmış; miktar bildiren toplam 3.409 birim tespit edilmiştir. Veriler, Türkçede en fazla miktar bildiren birimin deyimler olduğunu, bunların özellikle soyut/öznel değer ve duygu kavram alanlarında yoğunlaştığını ortaya koymuştur. Kalıp ifadelerde zaman ve insan kavramları öne çıkarken; edat gruplarında betimleme ihtiyacından doğan şekil ve insani kavramlar baskındır. Atasözleri ise sınırlı sayıda olsa da zaman ve denklik/üstünlük kavramlarıyla ilişkilidir. Çalışma genelinde, Türkçede anlatım gücünün kalıplaşmış dil birimleri aracılığıyla kavramsal zenginlik ve ifade çeşitliliğiyle sağlandığı sonucuna ulaşılmıştır.
Özet (Çeviri)
Formulaic language units are combinations of linguistic elements that become fixed through common usage within a society and settle into the collective memory of that community. These combinations allow for the expression of complex ideas with minimal words. Such units contribute to the economy of language and occupy a significant place in the lexicon of Turkish. The conceptual domain refers to systematic cognitive schemas that carry the accumulated knowledge of language from past to present through words. One striking aspect of the study is the theoretical and practical confusion surrounding the classification of formulaic language units in Turkish, which makes it difficult to accurately interpret existing data. Not only are there discrepancies in classifications across the literature, but the TDK Contemporary Turkish Dictionary also contains errors and omissions in categorizing formulaic language units. The lack of contextual examples makes it challenging to precisely identify conceptual domains, and necessitates evaluating meaning alongside its practical usage context. This issue becomes even more critical considering the role of formulaic units in cultural transmission through language. Moreover, the study emphasizes not only the conceptual distribution of quantity-expressing formulaic units but also the need to reassess lexicographical structures. In this regard, research into the vocabulary of language should clarify the theoretical framework, establish consistent classification criteria, and create dictionary structures supported by contextual examples. This study examines the distribution of formulaic language units in Turkish—such as idioms, proverbs, fixed expressions, postposition groups, and reduplications—based on their function of expressing quantity across conceptual domains. In line with the central role of concepts in language production, idioms, proverbs, fixed expressions, postposition groups, and reduplications were scanned from the TDK Turkish Dictionary, identifying a total of 3.409 quantity-expressing units. The data reveal that idioms constitute the highest number of such units in Turkish, with a particular focus on abstract/subjective values and emotional domains. Fixed expressions prominently feature the concepts of time and human, while postposition groups lean toward shape and human-related concepts arising from descriptive needs. Although limited in number, proverbs are associated with the domains of time and equivalence/superiority. Overall, the study concludes that Turkish achieves expressive richness and conceptual diversity through its formulaic language units.
Benzer Tezler
- Билим, илим жана маданият тармагындагы Кыргызстан менен Түркиянын кызматташтыгы (1992-2012 жж.)
Kırgız Cumhuriyeti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında eğitim, bilim ve kültürel ilişkiler (1992-2012)
KADRİ AĞGÜN
Doktora
Kırgızca
2016
TarihKyrgyz State University named after I ArabaevTarih Ana Bilim Dalı
PROF. DR. TÖLÖBEK ABDRAHMANOV
- Türkçenin kadınla ilgili söz varlığı
Vocabulary about womanhood in Turkish language
NURHAN GÜNER
Doktora
Türkçe
2018
Türk Dili ve EdebiyatıErciyes ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. MUSTAFA ARGUNŞAH
- Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Türkçesi eserlerinden dinî terimler
Religious terms in the works of Karakhanids, Kharezm andKipchak Turkish
SUNAY DENİZ
Doktora
Türkçe
2019
DilbilimFırat ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DR. ÖĞR. ÜYESİ ÇİMEN ÖZÇAM SANAÇ
- Ali Şîr Nevâyî'nin Nevâdirü'ş-Şebâb adlı divanında deyimler
Idioms in Ali Şîr Nevâyî's divan named Nevâdirü'ş-Şebâb
FATMA KILIÇ
Doktora
Türkçe
2024
Türk Dili ve EdebiyatıAnkara Yıldırım Beyazıt ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
PROF. DR. FUNDA TOPRAK
- Prens Kalyanamkara Papamkara hikâyesi, metin (çeviriyazı ve aktarım), dil incelemeleri (cümle bilgisi ve sözcük yapımı), indeks
A story of Prince Kalyanamkara Papamkara
DUYGU YAVUZ
Yüksek Lisans
Türkçe
2011
DilbilimMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiTürk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı
DOÇ. DR. TANJU ORAL SEYHAN
YRD. DOÇ. DR. C. ERALP ALIŞIK