Antik dönemden 21. yüzyıla kent ütopyaları: Mekansal organizasyon ve tasarım pratikleri
Urban utopias from the ancient period to the 21st century: Spatial organisation and design practices
- Tez No: 949132
- Danışmanlar: DOÇ. DR. İSMAİL EREN KÜRKÇÜOĞLU
- Tez Türü: Yüksek Lisans
- Konular: Şehircilik ve Bölge Planlama, Urban and Regional Planning
- Anahtar Kelimeler: Belirtilmemiş.
- Yıl: 2025
- Dil: Türkçe
- Üniversite: İstanbul Teknik Üniversitesi
- Enstitü: Lisansüstü Eğitim Enstitüsü
- Ana Bilim Dalı: Kentsel Tasarım Ana Bilim Dalı
- Bilim Dalı: Kentsel Tasarım Bilim Dalı
- Sayfa Sayısı: 119
Özet
İnsanlık tarihi boyunca toplumlar, daha adil, düzenli ve yaşanabilir yaşam alanlarının hayalini kurmuş; bu hayaller kimi zaman felsefi bir düşünce olarak, kimi zaman ise somut şehir tasarımları biçiminde ortaya çıkmıştır. İdeal kent arayışı, yalnızca fiziksel bir mekan tasarlama çabasının ötesinde, dönemin toplumsal yapısına ve teknolojik olanaklarına da doğrudan bağlı olarak şekillenmiştir. Bu bağlamda kent ütopyaları, hem geleceğe dair umutların hem de mevcut sistemlere yönelik eleştirilerin ifadesi haline gelmiştir. Farklı dönemlerde ortaya çıkan bu ütopyalar, zaman içinde değişen toplumsal ihtiyaçlara göre farklı biçimlerde yorumlanmış; ancak çoğu zaman ortak bazı mekansal temaları ve idealleri sürdürmüştür. Geçmişten günümüze uzanan bu kent idealleri, hem dönemin kentsel tasarım ve planlama anlayışlarını yansıtmakta hem de birbirleriyle mekansal ve düşünsel bağlar kurarak süreklilik göstermektedir. Bu tez, antik çağdan günümüze uzanan tarihsel süreçte ortaya çıkan kent ütopyalarının, içinde bulundukları dönemlerin kentsel tasarım anlayışlarını nasıl yansıttığını ve bu ütopyalar arasında zamansal ve mekansal bağların kurulup kurulmadığını incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, ütopya kavramı tarihsel bağlamda ele alınarak mekansal boyutlarıyla değerlendirilmiştir. Kent ütopyalarının yalnızca ideolojik söylemler değil, aynı zamanda birer kentsel tasarım ve planlama modelleri olduğu düşüncesi temel alınmıştır. Tezin ikinci bölümünde, Antik Çağ'dan 21. yüzyıla kadar olan süreçte üretilmiş ütopya örnekleri dönem bazlı ele alınmıştır. Bu kapsamda Platon'un Atlantis'i, Thomas More'un Ütopya'sı, Tommaso Campanella'nın Güneş Ülkesi, Francis Bacon'ın Yeni Atlantis'i, Ebenezer Howard'ın Bahçe Şehri, Le Corbusier'nin Radiant City'si gibi tarihsel olarak önemli kent ütopyaları incelenmiştir. Her bir ütopya, ortaya çıktığı dönemin toplumsal, siyasal ve teknolojik ihtiyaçlarına nasıl yanıt verdiği ve mekansal olarak ne tür bir kurgu sunduğu üzerinden değerlendirilmiştir. Bu bölüm aynı zamanda dönemin planlama anlayışı ile ütopyaların örtüşme ve ayrışma noktalarını da karşılaştırmalı bir şekilde ele almaktadır. Üçüncü bölümde ise, her biri farklı dönemleri temsil eden dört seçilmiş kent ütopyası detaylı olarak analiz edilmiştir: Atlantis (Antik Çağ), Güneş Ülkesi (Barok Dönem), Bahçe Şehir (19. yüzyıl) ve Auroville (20. yüzyıl). Bu ütopyalar hem mimari hem de kentsel tasarım ölçütleri doğrultusunda, mekansal organizasyon, ulaşım sistemleri, kamusal alan kullanımı, doğa ile ilişki, sosyal eşitlik ve yönetim biçimleri gibi kriterler üzerinden incelenmiştir. Bu analizlerde, kentlerin dairesel plan kurguları, merkez odaklı yapıları, simetrik organizasyonları, doğa ile uyum arayışları gibi ortak özelliklerin öne çıktığı görülmüştür. Aynı zamanda her bir ütopyanın, kendi dönemine özgü sorunlara nasıl çözümler geliştirdiği ve bu çözümlerin mekanda nasıl karşılık bulduğu sorgulanmıştır. Tez kapsamında ayrıca, dönemler arasında ütopyaların birbirine ilham verdiği ve belirli unsurların zamanla dönüşerek ya da yeniden yorumlanarak sonraki ütopyalarda yer aldığı tespit edilmiştir. Örneğin, Atlantis'in merkezcil plan yapısı Güneş Ülkesi'nde kozmik düzen sembolizmine dönüşmüş; Bahçe Şehir'de fonksiyonel ayrışma ve doğa ile kurulan ilişki, Auroville'de sürdürülebilirlik ve kolektif yaşam ilkeleriyle daha ileri taşınmıştır. Bu bağlamda, ütopyaların tarihsel süreç içerisinde yalnızca kendi dönemlerini yansıtmadığı, aynı zamanda önceki ütopyalardan izler taşıdığı ve zamanlar arası bir aktarımın da parçası olduğu sonucuna varılmıştır. Bu doğrultuda tezin son bölümünde araştırma soruları çerçevesinde yapılan değerlendirmeler bir araya getirilmiş ve kent ütopyalarının dönemsel bağlamda ne tür ihtiyaçlara yanıt verdiği, ortak yönleri ve farklılaştığı noktalar sistematik olarak ele alınmıştır. Ayrıca her bir ütopyanın döneminin kentsel tasarım ilkeleriyle ne ölçüde örtüştüğü değerlendirilmiş; kent ütopyalarının yalnızca mekansal bir model değil, aynı zamanda dönemin sosyal, politik ve kültürel yapısına dair ipuçları taşıyan düşünsel birer temsil olduğu vurgulanmıştır. Araştırma yöntemi olarak literatür taraması, karşılaştırmalı mekansal analizler ve kavramsal içerik çözümlemesi temel alınmıştır. Felsefi metinler, kentsel tasarım kuramları, tarihsel belgeler ve özgün ütopya metinleri birincil kaynak olarak kullanılmıştır. Dört ana örnek, hem dönemsel bağlam hem de tasarım ilkeleri açısından detaylı biçimde incelenmiş; plan tipolojileri, simgesel yapılar ve işlevsel alan dağılımları gibi öğe ve parametreler görsel ve yazılı analizlerle desteklenmiştir. Ayrıca tez, ütopyaların kurgu düzeyinde kent ölçeğindeki mekansal yansımalarına odaklanmaktadır. Çalışma, edebi veya politik yönlerden ziyade, kentsel tasarım ilkeleri üzerinden değerlendirme yapmıştır. Ütopyaların uygulanabilirliği, gerçekleşme potansiyeli ya da günümüz kentlerinde doğrudan karşılığı olması bu araştırmanın kapsamı dışında bırakılmıştır. Son olarak çalışma, kent ütopyalarının zamansal bir çizgide nasıl evrildiğini ve aralarındaki mekansal bağları ortaya koyarak literatüre yeni bir katkı sunmayı hedeflemektedir. Ütopyaların birbirleriyle olan bağlantılarının ortaya konması ve bu bağlantıların mekansal olarak nasıl şekillendiğinin analiz edilmesi, hem kent tarihi hem de kentsel tasarım disiplini açısından önemli bir veri sunmaktadır. Aynı zamanda günümüz kentsel tasarım ve planlama anlayışı için de, geçmişin ütopyalarından ne tür dersler çıkarılabileceğine dair bir sorgulama alanı yaratmaktadır.
Özet (Çeviri)
Throughout history, societies have imagined better and more ideal forms of communal living. These imagined realities often took shape as utopian cities—visions not only of physical environments but of alternative ways of life. These urban utopias reflected the values, hopes, and concerns of the societies that produced them. Rather than being static or merely fantastical, they frequently emerged in response to specific political, social, or technological conditions of their time. In this context, the concept of utopia has evolved beyond a mere ideal, becoming a tangible framework within the fields of urban planning and architecture. Since antiquity, imagined models of ideal cities have sought to respond to the social, political, and cultural structures of their time, while also offering a critical perspective on the future. From Plato's justice-centered ideal state to the sacred cities of the Middle Ages, from the symmetrical urban schemes of the Renaissance to the rational city models of the Industrial Age, utopias have taken many forms—sometimes grounded in ideals of equality and freedom, and at other times emerging as responses to authoritarianism. This variety reveals that utopias are not only theoretical constructs but also spatial models aimed at transforming society. Accordingly, the spatial configurations and ideological foundations of utopian cities offer invaluable insights into the urban planning philosophies of different historical epochs. This research aims to analyze the historical trajectory of urban utopias, from antiquity to the modern day, by exploring the spatial and conceptual links among them. It argues that urban utopias are not only ideological blueprints but also reflections of the urban planning mentality of their periods. Furthermore, by examining representative utopias across four different time periods—Atlantis from Antiquity, The City of the Sun from the Baroque era, Garden City from the 19th century, and Auroville from the 20th century—the study seeks to identify patterns, transformations, and inspirations shared between these cities across centuries. Each of these examples is scrutinized not only for their architectural elements but also for their underlying social values, planning strategies, and symbolic meanings. The study begins with a historical overview of the concept of utopia, tracing its evolution across key intellectual and cultural milestones. The second section provides a chronological review of various urban utopias, including works by Plato, Thomas More, Tommaso Campanella, Francis Bacon, Ebenezer Howard, and Le Corbusier. Each is analyzed with respect to how it responded to the challenges and expectations of its time, both ideologically and spatially. These examples illustrate that urban utopias are not isolated dreams but interconnected narratives that evolve in dialogue with societal transformations. The second chapter of the thesis presents a broader historical review of urban utopias, systematically dividing them into four main periods: Antiquity, Thomas More and After, the Industrial Age and Modernity, and the 20th Century and Future utopias. Important works such as Plato's Atlantis, Thomas More's Utopia, Campanella's The City of the Sun, Bacon's New Atlantis, Howard's Garden City, and Le Corbusier's Radiant City are explored. Each utopia is examined in terms of the spatial organization it proposes and the socio-political needs it seeks to address. This approach provides a comprehensive context in which to position the four selected case studies that form the core of the third chapter. In the third chapter, Atlantis, The City of the Sun, Garden City, and Auroville are analyzed as emblematic urban utopias representing their respective periods. These case studies are evaluated across a range of urban design parameters: spatial organization, access and transportation, public space, interaction with nature, architectural symbolism, and social organization. Despite their differences, several common features are evident: circular layouts, emphasis on centrality, hierarchical or collective spatial logic, and integration with the natural environment. Atlantis represents the cosmological and sacred spatial logic of Antiquity, with monumental architecture, concentric zoning, and symbolic axes reflecting societal hierarchy. The City of the Sun, though part of the Baroque period, breaks with the era's theatrical and monumental tendencies by introducing egalitarian spatial distribution, scientific education, and collective living values. Garden City addresses the urban crises of the 19th century by proposing functional zoning, decentralization, and green space as tools to counteract industrial overcrowding. Auroville builds on the principles of the late 20th century by incorporating sustainability, participatory planning, and human-scale design, thus offering a visionary alternative to the modernist model. The findings suggest that while each urban utopia responds to its own time's social, political, and ecological challenges, they also carry forward ideas from previous visions. The central plan of Atlantis resurfaces in the cosmic symmetry of The City of the Sun, while Garden City's functional organization finds an echo in Auroville's spatial distribution and environmental consciousness. This continuity illustrates that urban utopias form a kind of lineage, where spatial and ideological elements are inherited, transformed, and reinterpreted. Moreover, the study reveals that utopias serve as critical mirrors to their time periods. Atlantis portrays the sacred and hierarchical worldview of Ancient Greek thought; The City of the Sun critiques early modern power structures through collective planning and science-driven urbanity; Garden City emerges from the chaos of industrialization to advocate a balanced, human-centered urban fabric; and Auroville challenges late modernist paradigms by reintroducing community, ecology, and flexibility into urban design. These transitions underscore that urban utopias are not merely static models but dynamic representations of shifting urban ideals. By comparing these cases, the study offers several insights: first, that spatial ideals such as centrality, harmony with nature, and the symbolic use of architecture have remained remarkably consistent over time; second, that the meanings of these ideals are redefined based on contemporary values and needs; and third, that utopias often arise in times of crisis or transition, providing visionary alternatives when conventional planning proves insufficient. This positions urban utopias not as escapist fantasies but as speculative tools with real relevance to urban theory and practice. Ultimately, the thesis contributes to the academic literature by constructing a chronological and thematic bridge between urban utopias of different eras. It demonstrates that these designs are not isolated historical curiosities but interconnected milestones in the ongoing conversation about what cities should be. The comparative and visual approach adopted in the study enhances our understanding of how spatial thinking evolves and how past ideas can inspire future possibilities. In doing so, the research reaffirms the importance of utopian thinking in shaping not only ideal cities but also the critical discourse around urban futures. Additionally, the study offers practical implications for contemporary urban design and planning. As cities today grapple with issues such as climate change, inequality, overpopulation, and social fragmentation, the principles derived from utopian thought—particularly those emphasizing sustainability, inclusivity, and holistic planning—provide valuable lessons. Learning from the past, as this thesis suggests, can illuminate paths toward more equitable and resilient urban futures. In summary, this study reveals that urban utopias are not simply products of imagination; they are reflections, critiques, and blueprints of their time. They embody the hopes and anxieties of societies, translating them into spatial form. Through a detailed historical analysis, cross-temporal comparisons, and innovative visual methods, the research underscores the enduring relevance of utopian thought in both understanding the past and envisioning the future of cities.
Benzer Tezler
- Çalışmanın güncel anlamı ve yeni bir çalışma mekânı olarak ortak çalışma (cowork) mekânları: İstanbul'daki Dam ve Kolektif House Levent üzerinden bir inceleme
The current meaning of work concept and cowork spaces as a new workplace: An examination on the Dam and Kolektif House Levent in Istanbul
ŞEYDA ALBAYRAK
Yüksek Lisans
Türkçe
2022
MimarlıkMimar Sinan Güzel Sanatlar ÜniversitesiMimarlık Ana Bilim Dalı
PROF. DR. EBRU ÖZEKE-TÖKMECİ
- 21. yüzyılda yeni biçim-anlatım denemeleri
New-form-presentation experiments in 21st century
RIFAT ÇELİK
- Alman milliyetçiliği bağlamında aşırı sağ hareketlerin dünü ve bugünü
The past and the present of the far right movements in the context of German nationalism
UĞUR BARAN HANAĞASI
Doktora
Türkçe
2021
Siyasal BilimlerKocaeli ÜniversitesiSiyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ALİ POYRAZ GÜRSON
- Sosyo ekonomik ve çevresel etkileri ile yabancı uyruklu gerçek ve tüzel kişilerin Türkiye'de mülk edinmesi ?riskler ve fırsatlar?
Foreign national legal and natural entities' acquiring a property in Turkey for social and environmental factors ? risks and opportunities?
ÖZCAN ERDOĞAN
Doktora
Türkçe
2008
Kamu YönetimiAnkara ÜniversitesiSosyal Çevre Bilimleri Ana Bilim Dalı
PROF. DR. ÇELİK ARUOBA
- İstanbul'da ilçe belediyelerinin sosyal medya profillerinin diyalojik iletişim performansı
Dialogical communication performance of social media profiles of district municipalities in Istanbul
BETÜL KELEŞ
Yüksek Lisans
Türkçe
2021
Şehircilik ve Bölge Planlamaİstanbul Teknik ÜniversitesiŞehir ve Bölge Planlama Ana Bilim Dalı
PROF. DR. TURGAY KEREM KORAMAZ